O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi

Metrologiya
– o‘lchashlar, uni ta'minlash usullari va vositalari hamda talab etilgan aniqlikka 
erishish yo‘llari haqidagi fan. 
O‘lchash – fizik kattaliklarning qiymatlarini maxsus texnik vositalar yordamida tajriba usuli bilan 
topishdir. 
O‘lchanayotgan kattalikning son qiymati 2 xil usulda topiladi: 
1. Bevosita o‘lchash usuli 
2. Bilvosita o‘lchash usuli 
Bevosita
o‘lchash deb shunday o‘lchashga aytiladiki, unda o‘lchanayotgan kattalikning 
izlanayotgan qiymati tajriba ma'lumotlaridan bevosita aniqlanadi. 
Bilvosita
o‘lchash deb shunday o‘lchashga aytiladiki, unda o‘lchash natijasini o‘lchanayotgan 
kattalik bilan ma'lum munosabat yordamida bog‘langan kattaliklarni bilvosita o‘lchashga 
asoslangan bo‘ladi. 
O‘lchashlar asosan 2 ga bo‘linadi: 
Absolyut o‘lchash 
Nisbiy o‘lchash 
Bitta yoki bir necha asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan foydalanib yoki 
foydalanmasdan bevosita o‘lchash 
absolyu
t o‘lchash deb ataladi. 
Biror kattalikning shu ismli birlik rolini o‘ynayotgan kattalikka nisbatini o‘lchash yoki kattalikni 
shu ismli birlik kattalik deb qabul qilingan kattalik bo‘yicha o‘lchash 
nisbiy
o‘lchash deb ataladi. 
O‘lchashlar o‘lchash printsipini aniqlab beradigan fizik hodisalarga asoslanib olib boriladi. 
Masalan, moddaning kengayishi bo‘yicha temperaturanio‘lchash, muvozanatlashtiruvchi suyuqlik 
ustunining ko‘tarilishi bo‘yicha vakuumni o‘lchash. O‘lchashlarida qo‘llaniladigan va 
normallashgan metrologiya xossalarga ega bo‘lgan texnik vositalar o‘lchash vositasi deyiladi. 
O‘lchash prinsipini va vositasini belgilab beradigan usullar majmui o‘lchash usuli deyiladi. 
1. Bevosita o‘lchash usuli (to‘g‘ridan to‘g‘ri) 
2. Differentsial o‘lchash usuli 
3. O‘lchov bilan taqqoslash usuli 
4. Nol (kompensatsion) usuli 
1. Bevosita o‘lchash usuli o‘lchanayotgan kattalik miqdorini bevosita o‘lchash asbobining hisoblash 
qurilmasi bo‘yicha bevosita topish imkonini beradi. 
Masalan: bosimni monometr bilan, massani tarozi yordamida, uzunlikni lineyka yordamida 
o‘lchash. 
2. Differentsial (ayirmali) usul o‘lchanayotgan va ma'lum kattaliklarning ayirmasini o‘lchashni 
xarakterlaydi. 
3. G‘oyatda aniq o‘lchashlarda o‘lchov bilan taqqoslash usuli qo‘llaniladi. 
Bunda o‘lchanayotgan kattalik o‘lchov yordamida topilgan kattaliklar bilan taqqoslanadi. Masalan, 
o‘zgarmas tokning kuchlanishini elektr yurituvchi kuchi normal element EYuKiga teng bo‘lgan 

---

83 
taqqoslash kompensatorida o‘lchash yoki massani tarozida muvozanatlashtiruvchi toshlar bilan 
o‘lchash. 
4. Kompensatsion (nol) usuli o‘lchanayotgan kattalikni qiymati ma'lum bo‘lgan kattalik bilan 
taqqoslashdan iborat. Ammo ular orasidagi ayirma ma'lum kattalikni o‘zgartirish usuli bilan nolga 
keltiriladi. 
O‘lchov vositalari o‘lchash jarayonidagi bajarayotgan vazifasi, roliga qarab quyidagilarga bo‘linadi: 
1. Ishchi o‘lchov asboblari 
2. Namunaviy o‘lchov asboblari 
3. Etalon o‘lchov asboblari 
O‘lchash xatoliklari va ularni baholash 
O‘lchash xatoliklari ularning kelib chiqishi sabablariga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi: 
1. Muntazam xatoliklar; 
2. Tasodifiy xatolik; 
3. Qo‘pol xatolik.