O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

α
sheg
qiymatini topa olamizki, unda singan nur ikki muhitlar chegarasida sirpanib yo‘naladi, bordiyu nur 
α
sheg
dan katta burchak ostida tushayotgan bo‘lsa yorug‘lik nuri 2- muhitdan 1 – muhitga butunlay 
o‘tmaydi.
Bu hodisani yorug‘likning to‘la ichki qaytish hodisasi deb ataladi. Sinish burchagi β =90
0
ga mos kelgan burchak to‘la ichki qaytishning chegaraviy burchagi 
α
sheg
deb ataladi. Chegaraviy 
burchak uchun quyidagi tenglik o‘rinli bo‘ladi: 
Agar nurni 1-muhitdan 2-muhitga yo‘naltirsak, nurlarning qaytuvchanligi prinsipiga asosan 
ularning yo‘nalishi o‘zgaradi, xolos. Ammo bu holda

cheg
sinish burchagi bo‘lib qoladi. 9.4-
rasmdan bilish mumkinki,
e 
nuqtadan chap tomonda 1-muhitga nurlar o‘tadi, ammo
e 
nuqtadan
o‘ng tomonda esa 1-muhitga nur o‘tmaydi. Shuning uchun 1-muhit tarafdan qarayotgan 
kuzatuvchiga 
e
nuqtaning chap tomoni yorug‘, o‘ng tomoni esa qorong‘u (xiralashgan) holda 
ko‘rinadi. 
Endi refraktometrning ishlash prinsipini zamonaviy «NAR-2T» tipidagi Abbe refraktometri 
misolida ko‘rib chiqamiz. Asbobning asosiy qismi AVS va A
1
B
1
C
1
shisha prizmalardan tashkil 
topgan bo‘lib, ular bir-biriga gipotenuzalari bilan qo‘yilgan (9.5-rasm, b, c) 

---

191 
9.5-rasm. «NAR-2T» tipidagi Abbe refraktometri (a) va uning prizmasidan nurlarni o‘tish 
yo‘nalishlari (b,c). 
AVS prizmani yorituvchi prizma (1), A
1
B
1
C
1
prizmani esa o‘lchash prizmasi (2) deb 
yuritiladi. Tekshiriladigan suyuqlik (3) esa ularning orasiga yupqa qatlam tarzida joylashtiriladi. 
Prizmalar sindirish ko‘rsatkichi katta shisha-flintdan tayyorlangan. Yorituvchi prizmaning AS 
asosining sirti yaxshilab silliqlanmagan, o‘lchash prizmasining A
1
S
1
asosi esa etarli darajada 
yaxshilab silliqlangan. Suyuqlikni prizmalar orasiga tomizishni osonlashtirish uchun 1-prizma 
qo‘zg‘aluvchan, maxsus ochib-yopilishi mumkin bo‘lgan yarim qopqoqqa o‘rnatilgan, 2-prizma esa 
qo‘zg‘almasdir. Tekshiriladigan suyuqlikning sindirish ko‘rsatkichini o‘lchash uchun qopqoq
ya’ni, 1- prizma ko‘tarilib, 2 - prizma sirtiga 1-2 tomchi suyuqlik tomiziladi va qopqoq yana 
yopiladi. Bunda ikkala prizma sirtlari ustma-ust tushib tomizilgan suyuqlikning yupqa qatlamini o‘z 
sirtlari orasiga oladi. 
Yorituvchi prizmaning AV sirtiga tushgan yorug‘lik dastasi prizma ichida sinib uning AS 
sirtiga tushadi. Bu sirt yaxshilab tekislanmaganligi uchun undan yorug‘lik nurlari sochilgan holda 
tarqaladi. Suyuqlik qatlamidan o‘tuvchi sochilgan nurlar 0
0
dan 90
0
gacha har xil burchak ostida 
o‘lchash prizmasiga tushadi. Suyuqlikning sindirish ko‘rsatkichi prizmanikidan kichik bo‘lgani 
uchun A
1
S
1
sirt bo‘ylab yo‘nalgan sirpanuvchi (tushish burchagi 90
0
bo‘lgan) nur o‘lchash 
prizmasiga to‘la qaytishning chegaraviy burchagi ostida kiradi. Boshqa nurlarning hammasi esa 
chegaraviydan kichik burchaklar ostida o‘tadi. Biz qarayotgan sirpanuvchi nur 9.5-rasmda 
yorug‘lik dastasining o‘ng tomonidagi chekkasida joylashgan. Tekshiriluvchi suyuqlikdan o‘lchash 
prizmasiga tushuvchi sirpanuvchi nurdan boshqa nurlar ikkinchi prizmasidan sirpanuvchi nurga 
nisbatan chaproqdan chiqadi. O‘lchash prizmasidan chiqayotgan bu nurlarni ob’ektiv linzasi 
yordamida shkala joylashgan fokal tekislikda yig‘iladi. Natijada shkalaning chap qismi yoritilgan, 
o‘ng qismi esa qorong‘i bo‘ladi (nurlar tushmayotganligi uchun). 
SHunday qilib, shkalaning yorug‘ va qorong‘i qismlari chegarasidagi bo‘limi, to‘la 
qaytishning chegaraviy burchagini topish imkonini beradi. Ammo amalda to‘la ichki qaytishning 
chegaraviy burchagi o‘rniga sirpanuvchi nurning o‘lchash prizmasidan chiqish burchagi 

ni 
o‘lchash oson. SHkalaning yonida

ning qiymatlarini emas, balki unga mos nur sindirish 
ko‘rsatkichlarining qiymatlari va tekshirilayotgan suyuqlikning sindirish ko‘rsatkichlari ham 

---

192 
bevosita ko‘rsatilgan bo‘ladi. Agar yorituvchi prizmaga oq yorug‘lik dastasi tushsa, shkalada yorug‘ 
va qorong‘i qismlar chegarasida bo‘yalgan manzara vujudga keladi. 
Shkalaning yoritilgan va qorong‘i qismlarining keskin chegarali manzarasi esa prizmalarni 
monoxromatik yorug‘lik bilan yoritilganidagina ro‘y beradi. Buning uchun ob’ektiv oldiga 
disspersiya kompensatori joylashtiriladi. Refraktometr asosiy qismlarining joylashishi 9.5a- rasmda 
ko‘rsatilgan. Asbobning optik qismlari og‘ir asosga o‘rnatilgan metall qutichaga joylashtirilgan. 
Qutichaning ustki qismida qo‘zg‘aluvchan yorituvchi prizma va qo‘zg‘almas o‘lchash prizmasi 
bor. Yorituvchi prizmani o‘lchash prizmasi ustiga yotqizilganda ular orasida 0,1 mm cha kenglikda 
bo‘sh joy qoladi. Uni tajriba tekshirilayotgan suyulik (eritma) bilan to‘ldiriladi. Yoritkichdan 
yorug‘likni darchalar orqali har bir prizmaga yuborish mumkin. O‘lchash vaqtida yorug‘lik 
asbobning optik sistemasidan o‘tib, shkalani yoritadi (9.6-rasm), u dastakka o‘rnatilgan okulyar 
orqali kuzatiladi. Okulyarni shkala bo‘ylab siljitish uchun dastakni harakatga keltirish kerak.
Yorug‘ va qorong‘i qismlarning yaqqol chegarasini hosil qilish uchun richag buraladi. 
Refraktometrning okulyaridan kuzatganimizda okulyarning fokal tekisligida joylashtirilgan ikkita 
konsentrik shkalani va vizir chizig‘ini ko‘ramiz. Ularning chap tomondagisi bevosita sindrish 
ko‘rsatkichining qiymatlari bo‘yicha darajalangan, o‘ng tomondagisi esa sindirish ko‘rsatkichining 
u yoki bu qiymatlariga mos keladigan eritmadagi qand eritmasi konsentratsiyalarining foizlarda 
ifodalangan qiymatlari ko‘rsatilgan (9.6-rasm). 
9.6-rasm. Refraktometr shkalasining ko‘rinishi. 
9.6-rasmdagi shkaladan istalgan shaffof eritma uchun foydalanish mumkin. Bu shkaladagi 
qorong‘i va yorug‘ maydonlarning chegarasi bilan vizir chizig‘ini ustma-ust keltirib chap 
tomondagi shkaladan eritmaning sindirish ko‘rsatkichini, o‘ng tomondagi shkaladan esa eritmaning 
konsentratsiyasini aniqlash mumkin. Agar tajribani nurning sirpanib o‘tish usuli bilan bajarsak, 
pastki darcha yopilib, nur yuqoridagi darachadan yoritish prizmasiga tushiriladi. O‘lchash vaqtida 
vizir chizig‘i ko‘rish maydonining qorong‘i va yorug‘ qismlarini chegaralab turuvchi chiziq bilan 
ustma-ust tushganda shkalaning chap tomoni sindirish ko‘rsatkichi "