O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

- 
yorug‘likning birinchi muhitdagi tezligi; 
- 
yorug‘likning ikkinchi muhitdagi tezligi. 
YOrug‘likni bir muhitdan ikkinchi bir muhitga o‘tganda uning sinishi quyidagi qonun 
bo‘yicha sodir bo‘ladi:
 
tushayotgan nur, singan nur va ikki muhit chegarasidagi nurning tushish 
nuqtasiga o‘tkazilgan perpendikulyar bir tekislikda yotadi. Tushish burchagi sinusiningsinish 
burchagi sinusiga nisbati shu ikki muhit uchun o‘zgarmas kattalikdir: 
 
Bu erda

-tushish burchagi, β - sinish burchagi. 
Agar yorug‘lik optik zichligi kichik muhitdan optik zichligi katta muhitga sinib o‘tsa, sinish 
burchagi tushish burchagidan kichik bo‘ladi (α>β)(19.1a-rasm). Agar yorug‘lik optik zichligi katta 
muhitdan optik zichligi kichik muhitga sinib o‘tsa sinish burchagi tushish burchagidan katta bo‘ladi 
(α<β) (9.1b-rasm). 

---

189 
9.1-rasm. YOrug‘lik bir muhitdan ikkinchi muhitga
o‘tganda nurlarni yo‘llarini o‘zgarishi.
Har qaysi shaffof qattiq jism yoki suyuqlik o‘ziga xos sindirish ko‘rsatkichiga ega.
Eritmalarning sindirish ko‘rsatkichi unda erigan qattiq moddalarning kontsentratsiyasiga bog‘liq. 
Demak, eritmaning sindirish ko‘rsatkichini aniqlash bilan konsentratsiyasi haqida fikr yuritishimiz 
mumkin. Eritmalarning konsentratsiyasini aniqlashda qo‘llaniladigan o‘lchov asbobi refraktometr 
va saxarimetrlarning ishlash prinsipi shunga asoslangan. 
Suyuqliklarning sindirish ko‘rsatkichi ularning zichligiga, suyuqlikda erigan boshqa 
moddalarning konsentratsiyasiga bog‘liq. Tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, odamlar yoki hayvonlar 
kasallanganda ularning qoni, siydigi va orqa miya suyuqligidagi tuz, qand va oqsillarning 
konsentratsiyalari o‘zgarib ketadi, natijada ularning sindirish ko‘rsatkichi ham o‘zgaradi. SHuning 
uchun sindirish ko‘rsatkichining normal qiymatdan chetlashishiga qarab, ba’zi kasalliklarni aniqlash 
mumkin. Xuddi shu maqsadda tibbiyotda va veterinariyada refraktometrlar keng qo‘llaniladi.
Bundan tashqari oziq - ovqat sanoatida, meva va sabzavot mahsulotlaridan turli xil sharbatlar 
tayyorlanadi, hamda ularning tarkibidagi qand konsentratsiyasini bilishga to‘g‘ri keladi. Qishloq 
ho‘jaligida qand lavlagining pishib etilganligini bilish uchun uning tarkibidagi qand 
konsentratsiyasini bilish kerak. Bu ishlarning hammasida refraktometrlar qo‘llaniladi. 
Tibbiyot, veterinariya va oziq-ovqat sanoatida nemis fizigi V. Abbe tomonidan asos 
solingan refraktometrlar qo‘llanib, ular yorug‘likning to‘la ichki qaytish hodisasiga asoslanib 
ishlaydi. Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda hamda dori vositalarini tarkibidagi ta’sir 
etuvchi moddalarni konsentratsiyasini aniqlash uchun zamonaviy refraktometrlardan foydalaniladi 
(9.2 –rasm). 
9.2 –rasm. «RX-5000 Alfa-plyus» tipidagi 
avtomatik refraktometr. 

---

190 
9.3 –rasm. «RFM-300» tipidagi 
laboratoriya refraktometri. 
Yorug‘likning to‘la ichki qaytishi yorug‘likning optik zichligi katta muhitdan optik zichligi 
kichik muhitga o‘tishida sodir bo‘ladi. Masalan, bu hodisa yorug‘lik suvdan havoga yoki shishadan 
havoga o‘tishida ro‘y beradi. Biror S yorug‘lik manbaidan tarqalayotgan nurlar ikki muhit 
chegarasiga turlicha burchak ostida tushayotgan bo‘lsin (9.4 –rasm). 
9.4 - rasm. To‘la ichki qaytish xodisasi. 
9.4-rasmda a, b, c, d, e, f, g nurlar optik zichligi katta bo‘lgan muhitdan optik zichligi kichik 
muhitga o‘tayotgan bo‘lsin. Nurning tushish burchagini orttirib borish bilan va uning biror bir