O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

9.3. Substansiyalarning havfsizligiga ta’sir etuvchi ko‘rsatkichlar va ularning 
tahlili 
Biologik tahlillar qo‘yilgan
maqsadga qarab 2 sinfga ajratiladi: 

Dori moddalar havfsizligini baholash uchun qo‘llaniladigan usullar; 

Dori moddalarning biologik yoki farmakologik faolligini aniqlash usullari. 
Birinchi gurux usullar umumiy farmakopeya maqolalarida keltirilgan bo‘lib, ular asosan 

---

34 
dori moddalarning havfsizligini nazorat qilishda qo‘llaniladi. 
Ikkinchi gurux usullar esa har bir dori modda uchun individual bo‘lib, uning xususiy 
farmakologik xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi va dori moddaning miqdori uning (standart 
moddalardan foydalanib) faolligiga qarab baholanadi. 
Mikrobiologik tozalik. Sterillik
. Ushbu ko‘rsatkich substansiya steril dori shaklini 
olish uchun qo‘llanilganda tekshiriladi. 
Ko‘pgina substansiyalar (neyrotrop, antidepressan, sedativ, antigistamin, gipotenziv va 
b.) mikrobiologik tozalikni tekshirish jarayonida antimikrob xususiyatga ega bo‘lishi 
mumkin. SHuning uchun ularning antimikrob xususiyatlari test-shtammlarda o‘rganilishi 
shart, mikrobiologik tozalikni tekshirish jarayonida ularning antimikrob xususiyatini 
neytrallash lozim. 
ICH yo‘riqnomasida “mikrobiologik tozalik” ko‘rsatkichini spetsifikatsiya tarkibiga 
kiritish, substansiyaning har bir seriyasini testdan o‘tkazish yoki tanlab nazorat qilishning 
“echim daraxti” usuli keltirilgan. Bungi kunda barcha chetdan kirib kelayotgan 
substansiyalarning mikrobiologik tozaligini tekshirish majburiydir. 
Pirogenlik va bakterial endotoksinlar
. Mazkur sinovlar parenteral (in’eksiya uchun va 
infuzion) preparatlar yoki ularni tayyorlashga mo‘ljallangan substansiyalar uchun majburiy 
farmakopeyaviy test xisoblanadi va dori vositalarining sifati hamda tegishli havfsizligini 
ta’minlaydi. Sinov natijalari xattoki farmatsevtika ishlab chiqarish korxonalarining texnologik 
madaniyatining darajasini belgilaydi va undan texnologik jixozlar, shuningdek ba’zi tibbiyot 
texnikasining tozaligini tekshirishda foydalaniladi. 
Pirogen moddalar yok pirogenlar bu- tashqaridan kirgan yoki organizmda hosil bo‘lgan 
bezgak yoki isitmani chaqiruvchi moddalardir. “Pirogen” – grekcha so‘z bo‘lib, “pyretos”- 
harorat, “pyros” – olov ma’nosini bildiradi. Bu ibora ilk bor 1876 y chirigan go‘shtdan 
olingan moddaga nisbatan qo‘llanilgan. 1923 y ushbu modda bakterial kelib chiqishga 
(bakterial endotoksinlar, kimyoviy jihatdan protein kompleksi - lipopolisaxaridlar) egaligi 
ekanligi va u qon tizimiga tushganda isitmani chaqirishi aniqlangan. Bakterial endotoksinlar 
mikroorganizmlarning hayoti va parchalanishidan hosil bo‘lib, ularning ta’siri juda kuchli, 
haroratning ko‘tarilib ketishiga xatto 10-9 ham etarlidir. Ushbu moddalar nafaqat isitma 
chaqiradi, balki organizmning immun tizimini ham ishdan chiqaradi.
Pirogenlikni aniqlash uchun quyonlardan foydalaniladi. Mazkur test ko‘pgina 
farmakopeyalarning tarkibiga kiritilgan. Ammo ushbu usulning kamchiliklari bor, masalan:

faqat sifat o‘zgarishlari (ruxsat beriladi yoki yo‘q), hayvonlarning holatiga bog‘liq; 

quyonlarda pirogenlarga individual sezgirlik mavjud, bu sezgirlik vaqtga qarab
o‘zgarishi mumkin. 

ba’zi in’eksion dori vositalari, texnologik jixozlar va materiallarning pirogenligini 
aniqlash mumkin emas:radiofarmatsevtik preparatlar, spetsefik haroratni ko‘taruvchi 
(vaksinalar,platsenta preparatlari, metilen ko‘ki va b.) yoki tushiruvchi (kalsiy glyukonat, 
kortikosteroidlar, neyroleptiklar va b.) preparatlar, hayvonlar fiziologik xolatini o‘zgartirib 
yuboradigan preparatlar (narkoz uchun, tinchlantiruvchi va sedativ vositalar, yurak 
glikozidlari va b.), organizm sezgirligiga ta’sir etuvchi preparatlar va b. 
Xozirda pirogenlikni aniqlashda yuqorida qayd etilgan usul bilan bir qatorda “bakterial 
endotoksinlar” testidan foydalanilmoqda. Ushbu usul bakterial endotoksinlarni qonni ivishini 
chaqirishiga asoslangan. 
LAL (Limulus Amebocyte Lysates)-test (gel-tromb test). Gramm-manfiy bakterial 
endotoksinlar (lipopolisaxaridlar) miqdorini aniqlash. LAL–test hozirgi kunda dori 
moddalarning pirogenligini aniqlashda eng ishonarli, kelajagi bor usul bo‘lib xizmat 

---

35 
qilmoqda. Bu usul yuqori sezgirlikka egaligi, oddiyligi, ishonchliligi, qaytaruvchanligi bilan 
katta ahamiyatga ega. Bunda sinovlar qisqa vaqt ichida bajariladi. Bu esa uning arzonligini 
ko‘rsatadi, shuningdek in’eksion dori moddalarni ishlab chiqarishda pirogenligini bosqichma-
bosqich nazorat etishga imkon beradi.
Amyobalar lizatining endotoksinlar bilan beradigan reaksiyasi 1964 yilda AQSH da 
aniqlangan bo‘lib, u amyobotsit Limulus polyphemus (qadimgi dengiz hayvoni -mechexvost) 
lizati va endotoksin o‘rtasidagi reaksiyaga asoslangan. Limulus polyphemus qon tomirlari 
ichiga bakteriyalarning kiritilishi qonning ivishiga va uning natijasida hayvonning o‘limiga 
olib kelgan.
Reaksiya natijasida endotoksin lizatning loyqalanishiga olib keladi va gel hosil qiladi.
Ilk bor bu test 1980 yilda AQSH ning XX Farmakopeyasiga “bakterial endotoksinlarni 
aniqlash” nomi bilan kiritilgan. 
LAL-test – tekshirilayotgan eritma tarkibidagi endotoksin miqdorini aniqlashga imkon 
beradi. Buning uchun noma’lum miqdorda endotoksin saqlagan eritmaning LAL-reaktiv bilan 
hosil qilgan reaksiyasi solishtiriladi. Konsentratsiya 1 ml (TB/ml) endotoksin birligida 
o‘lchanadi.
LAL-test yana suvda kam eriydigan birikmalarning pirogenligini tekshirishda, 
farmatsevtik moddalarni tayyorlash, eritmalar, xom ashyolarni validatsiyalash, standart 
(konsentratsiyasi aniq bo‘lgan) endotoksin eritmasi bilan hosil qilgan reaksiyasi bilan 
farmatsevtika ishlab chiqarishda, shuningdek bosqichli nazorat uchun ishlatiladi. 
Ushbu usulning kamchiliklaridan biri bu gramm-musbat bakterial endotoksinlar va 
nobakterial pirogen moddalarni aniqlash imkoni yo‘qligidir. 
Nafaqat DV balki substansiyalar tarkibidagi pirogen moddalarni aniqlashning zarur. 
Sababi ba’zi pirogen moddalar issiqlikga chidamli bo‘lib ularni yuqori haroratda inaktivatsiya 
qilish kerak. Ammo steril DV ishlab chiqarishda bunday haroratni qo‘llab bo‘lmaydi. 
SHuningdek, ba’zi bakterial pirogenlar 250
0
S haroratda bosim ostida 30 minut davomida 
inaktivatsiyaga uchraydi. Ko‘pgina endotoksinlar kataklari 0,22 mkm membranali filtrlar 
orqali o‘tib ketadi.
Agar klinikagacha bo‘lgan sinovlar yordamida substansiyaning apirogenligini va ishlab 
chiqarish jarayonida nobakterial priogenlar bilan ifloslanmasligini isbotlangan bo‘lsa, u holda 
uning sifati LAL test usulida nazorat etiladi. Bu ma’lumotlar qayd etish dosesida keltirilgan 
bo‘lishi zarur.