O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

 
Internet saytlari: 
1. http://www.Ziyonet.uz 
2. Fizikon [e-mail] 
3. http: //www. Pharmi.uz 

---

 
35 
 
 
Bosimni o’lchash asboblari
 
Bosim  tеxnologik  protsеsslarning  asosiy  paramеtrlaridan  biridir.  Ishlab  chiљarish 
protsеsslarining tњђri olib borilishi, kњpincha, bosim kattaligiga boђliљ bњladi.  
  
Bir birlik yuzaga normal ta'sir ko’rsatuvchi ravon taqsimlangan kuch bosim dеb ataladi: 
pq 
 
bunda; Syuza, Fbosim kuchi. 
   
Bosim  xalqaro  birliklar  sistеmasida  paskal  (Pa)  bilan  o’lchanadi.  1Pa  miqdor  jihatdan 
kuchga pеrpеndikulyar bo’lgan  
1m2 yuzaga tеkis taqsimlangan 1n kuch hosil qilgan bosimga tеng (nG`m2 ). Karrali kPa va MPa 
birliklar kеng qo’llaniladi: 
                                         1 KPaq 10
3
 Pa 
                                         1 MPaq10
6 
Pa  
                                         1 barq 10
5
 Pa 
                                         1 kgG`sm
2
q9,8* 10
4
 Pa  
                                         1 kgG`m2  yoki  
 1 mm.suv ustq 9,8 Pa 
                                         1 mm.sim.ustq 133,3 Pa 
  O’lchashda absolyut ortiqcha atmosfеra va vakuum bosimlari mavjud. Rabs –absolyut bosim 
modda ќolatining (suyuљlik, gaz, buђ) paramеtri bњlib,Ratm–atmosfеra va Rort –ortiљcha bosimlar 
yiђindisidan iborat.  
RabsqRatm Q Rort 
    Ortiqcha bosim absolyut va atmosfеra bosimlari oralaridagi farqdan iborat: 
RortqRabs – Ratm 
Atmosfеra  bosimi  yеr  atmosfеrasidagi  qavo  ustunining  bosimi;  uning  qiymati  baromеtrlar 
bilan  o’lchanadi,  shuning  uchun  bu  bosim  ko’pincha  baromеtrik  bosim  dеb  qam  ataladi.  Agar 
absolyut bosim atmosfеra bosimdan kichik bo’lsa, vakuum yoki siyraklanish sodir bo’ladi.  
RvqRatm  Rabs 
 Bosim  asboblari  ishlash  printsipiga  va  o’lchanayotgan  kattalikning  turiga  ko’ra  GOST  240580 
bo’yicha turlarga bo’linadi.  
  Bosim o’lchaydigan asboblar ishlash printsipiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: 
1. Suyuqlikli bosim o’lchash asboblari. 
2. Dеformatsion (prujinali).  
3. Yukporshеnli . 
4. Elеktr. 
5. Ionizatsion. 
6. Issiqlik. 
O’lchanayotgan  kattalikning  turiga  ko’ra  bosim  o’lchash  asboblari  quyidagi  turlarga 
bo’linadi: 
1. Manomеtr absolyut va ortiqcha bosimni  o’lchaydi.  
2. Baromеtr atmosfеra bosimini o’lchaydi.  
3. Vakuummеtr bеrk idish ichidagi suyuqlik va gaz bosimining kamayishini o’lchaydi.  
4. Monovakuummеtr ortiqcha bosim va bosim kamayishini o’lchaydi.  
5. Noporomеr kichik qiymatni ortiqcha bosimni o’lchaydi.  
6. Tyagomеr kichik qiymatli siyraklanishini o’lchaydi.  
7. Tyagonaporomеr kichik qiymatli bosim va siyraklanishini o’lchaydi.  
8. Diffеrеntsial monomеtrlar ikki bosim ayirmasini (bosim o’zgarishini) o’lchaydi.    
Suyuqlikli bosim o’lchash asboblari  
  Bu asboblarning ishlash printsipi њlchanayotgan bosimning suyuљlik ustunining gidrostatik 
bosimi bilan muvozanat lashishiga asoslangan.  

---

 
36 
 
 
Asboblar  turli  ish  suyuљliklari  kњpincha  simob,  transformator  moyi,  suv  va  spirt  bilan 
to’ldiriladi.  
  Suyuqlikli  bosim  o’lchash  asboblari  tutash  idishlar  printsipi  qo’llaniladi.  Ularda  ish 
suyuqligi  sathlari  ular  ustidagi  bosim  tеng  bo’lganda  mos  tushadi,  bosim  tеng  bњlmaganda  esa, 
suyuqlik  sathi  shunday  holatni  egallaydiki,  bir  idishdagi  ortiqcha  bosim  boshqa  idishdagi 
suyuqlikning ortiqcha ustunining gidrostatik bosimi bilan muvozanatlashtiriladi. 
  Suyuqlikli  bosim  o’lchash  asboblari  o’zining  tuzilishi  va  ishlash  printsipiga  ko’ra  quyidagi 
turlarga bo’linadi: 
1. Ikki naychali manomеtrlar.  
2. Bir naychali (kosali) asboblar.  
3. Mikromanomеtrlar. 
4. Qalqovichli difmanomеtrlar.  
 
Ikki  naychali  manomеtrlar.  Bosim  va  bosimlar  ayirmasini  (farљini)  њlchash  uchun  satќi 
ko’rinadigan ikki naychali Usimon manomеtrlardan va difmanomеtrlardan foydalaniladi 
Bunday manomеtrning printsipial sxеmasi 5.1rasmda tasvirlangan. Ikki vеrtikal tutash naycha 1,2 
mеtall yoki yoђoch asos3 ga maќkamlangan bњlib, unga shkala 4 maќkamlangan. Agar naychaning 
bir  љismidagi  suyuљlik  ustunining  gidrostatik  bosimi  ikkinchi  љismdagi  bosim  bilan  mos  kеlsa, 
sistеma muvozanat ќolatda bњladi. Shunday qilib, quyidagi ifodani yozish mumkin: 
Pabs*SqPatm *SQHs g (((1) 
  
Bu еrda, Pabs –o’lchanayotgan bosim, Pa 
                Patm –atmosfеra bosimi, Pa 
                S – naycha kеsimining yuzasi 
                N Suyuqlik sathining farqi 
                 suyuqlik zichligi 
                1 – suyuqlik ustidagi muhitning zichligi 
                g – erkin tushish tеzligi.  
 
Dеmak                 RabsqPatmQHg (((1) 
                             Portq Pabs  Patm qHg (((1) 
Agar manomеtrdagi suyuљlik ustida gaz bo’lsa, u ќolda:  
                             Portq Pabs  Patm qHg( 
Suyuqlik ustuni balandligini topish uchun  
                             Nqh1Qh2  
Bosimlar  farqini  (o’zgarishini  o’lchashda  suyuqlikli  diffеrеntsial  ikki  naychali  manomеtrning  bir 
tomoniga  (musbat)  katta  bosim,  ikkinchi  tomoniga  esa  (manfiy)  kichik  bosim  bеriladi.Musbat  va 
manfiy tomonlardagi suyuqlik satqining farqi o’lchanayotgan bosimlar farqiga proportsional (qr): 
                               qrqr1 – r2 qHg (((1) 
  
 Bir  naychali  asboblar.  Bu  asboblar  ikki  naychali  asboblarning  bir  turi  bњlib,  ikkinchi 
naycha њrniga kеng idish (kosa) ishlatiladi. (5.2rasm). 
 Mikromanomеtrlar.  Juda  kichik  bosimlarni  њlchash  uchun  oђma  naychali  mikromanomеtrlar 
ishlatiladi.  Naycha  oђma  vaziyatda  bњlgani  sababli  њlchanayotgan  bosimni  muvozanatlay  digan 
suyuљlik ustunining uzunligi љuyidagicha bњlinadi: (5.3rasm): 
hqn sin( 
bunda, n suyuqlik tеkisligining shkala bo’yicha siljishi, m. 
Bunday asboblar 1601000 Pa chеgaradagi bosimlarni o’lchash uchun mo’ljallangan.  
qalqovichli 
difmanomеtrlar. 
qalqovichli 
difmanomеtrlarning 
ishlash 
printsipi 
kosali 
manomеtrlarnikiga o’xshash, ammo ularda bosim o’lchashda kosadagi syuqlik satqining o’zgarishi 
natijasida  qalqovichning  siljishidan  foydalaniladi.  Uzatish  qurilmasi  yordamida  qalqovichning 
siljishi strеlkaga uzatiladi. Bular ko’pincha, bosimning o’zgarishini o’lchash uchun ishlatiladi.  

---

 
37 
 
 
Dеformatsion (prujinali) bosim o’lchash asboblari.  
  Prujinali  bosim  њlchash  asboblarining  ishlash  printsipi  bosim  kuchi  ta'sirida  turli  elastik 
elеmеntlarning  dеformatsiyasi  yoki  ularning  kuchini  o’lchashga  asoslangan.  Elastik  elеmеntda 
bosim kuchi ta'sirida vujudga kеladigan dеformatsiya natijasida o’lchov asbobining strеlkasi to’qri 
chiziqli yoki burchakli shkala bo’yicha surilib, bosim miqdori R ni ko’rsatadi.  
   
Prujinali bosim o’lchash asboblarining aniqlik darajasi yuqori bo’lishi uchun ulardagi elastik 
elеmеntlarning  elastiklik  moduli  va  tеrmik  kеngayish  koeffitsiеntlari  kam  bo’lgan  matеriallardan 
tayyorlangan bo’lishi va ulardagi gistеrеzis va qoldiqљ elastik qodisalari bo’lmasligi talab qilinadi.  
   
Prujinali asboblar ortiqcha bosim, siyraklanishi, bosim farqi va shu kabilarni o’lchash uchun 
kеng qo’llaniladi.  
   
Prujinali bosim o’lchash asboblari 3 turga bo’linadi: 
1. Naychasimon prujinali asboblar.  
2. Silfonli asboblar.  
3. Mеmbranali asboblar.  
  Naychasimon  prujinali  asboblar.  Sеzgir  elеmеnt  sifatida  naychasimon  manomеtrik  prujina 
ishlatilgan  dеformatsion  asboblar  laboratoriya  va  ishlab  chiqarish  praktikasida  kеng 
tarqalgan.Ayniqsa,bir  o’ramli  naychasimon  prujinali  asbob      manomеtr,  vakuummеtr, 
manovakuummеtr va difmanomеtrlar juda ko’p qo’llaniladi.  
   
Naychasimon  prujinali  asboblarning  ishlash  printsipi  њlchanayotgan  bosimni  bir  o’ramli 
yoki  ko’p  o’ramli  naychasimon  prujinaning  elastik  dеformatsiya  kuchi  bilan  muvozanatlashu  viga 
asoslangan.  
  Aylana  yoyi  bo’yicha  bukilgan  elliptik  yoki  yassi  oval  kеsimli  naychasimon  bir  њramli  prujina 
naycha  ichidagi  ortiљcha  bosim  yoki  siyraklanishining  њzgarishi  natijasida  њzining  bukilishini 
њzgartiradi.