O„zbekiston respublikasi sog„liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi

Rasm 18.  Liposomalarni hujayralar  bilan birikish mexanizmi 
1-2 –proteinlar; 3-4 –xolesterin; 5-6 –fosfolipidlar; 7-8 –liposomalarga kiritilgan faol 
moddalar 
      
     Yuqorida    keltirilgan    liposomalar  xususiyatlari  aniqlangandan  so‗ng  ingliz  olimi 
Gregoriy  Gregoriadis  1971  yilda  (Xerrou  shaxridagi    klinik  tekshirishlar  markazining 
xodimi)  dorivor  moddalarni  tashuvchi  sifatida  liposomalarni  qo‗llash  imkoniyatini 
o‗rgandi.  
Liposomalarni    tuzilishining  o‗ziga  xos  xususiyatlari,  ularning  tarkibiga  ham  gidrofil, 
ham gidrofob dori moddalarni kiritishga  imkon beradi. 
   Dorilarni  tashuvchi  vosita  sifatida  liposomalarni  ishlatishga  asosan  kuyidagi  omillar 
qo‗l keladi: 
     1.Tarkibi bo‗yicha tabiiy hujayra membranasiga  juda ham yaqinligi, shuning uchun 
liposomalarning toksik, immunogen,  allergik xususiyatlari namoyon bo‗lmaydi va ular 
organizmga qo‗shimcha ta‘sir ko`rsatmaydi; 
    2.  Universalligi:  ular  qator  farmakologik  faol  moddalar  bilan  birlashish  qobiliyatiga 
ega.  SHuning  uchun  ularning  tarkibiga  har  xil  dorivor  moddalarni  kiritish  mumkin 
(gormon, vaksina, ferment, sitostatik va antimikrob preparatlarni); 
     3.O‗zini vazifasini  tugatgandan  so‗ng,  ular  organizmda parchalanib ketadi; 
     4. Liposomalarni, dori  tashuvchi vosita sifatida samarali tomoni, ularni to‗qima va 
xujayralar bilan munosabati, liposomalarning qanday lipidlardan tashkil  topganiga ko‗p 
tamolama bog‗liqdir. 
     Masalan,  liposomalarni  hosil  qiluvchi  fosfolipid  aniq  bir  turdagi  to‗qimalardan 
olingan bo‗lsa, liposomalarni  aynan shu to‗qimalar yoniga yig‗ilishi kuzatiladi. 
    Dorivor  terapiyani  samarodorligi    dorining  kerakli  a‘zolarga  etib,  o‗zining  ta‘sirini 
ko‗rsatishiga bog‗liq.  
   Shu sababli liposomalarni qulay tomoni  shundan  iboratki, ular qobig‗ini hosil qilgan 
lipidlarning  tabiatiga  ko‗ra  faqat  ayrim  to‗qimalar  bilan  birikish  xususiyatiga  ega 
bo‗ladi. Bu esa qator og‗ir kasalliklarni ( rak, miokard infarkti, leyshmanioz diabet, sil 
va boshq.) davolashning samaradorligini oshiradi. 
     Quyidagi misollarda liposomalarni dori  moddalarni  yo‗naltirilgan ravishda  tanada  
tarqalishini ta‘minlovchi vositalari sifatida ta‘riflash mumkin: 
     1.Strofantidin  atsetatning  liposomal  turini  yaratishda  letsitin    va  kardiolipin 
fosfolipidlari  ishlatilgan.  Kardiolipin-bu  yurak  mushaklari  mitoxondriyalarning 
membranasining  komponenti.  Strofantidin  atsetatni  liposomalarga  kiritish  maqsadi 

---

138 
 
preparatni  yo‗naltirilgan  ravishda  yurak  muskullariga  etkazish.    CHunki  kardiolipin 
saqlovchi  liposomalarning  tanlab    yurak  mushaklariga  yig‗ilish  qobiliyati  yuqori 
bo‗ladi. 
     2.  Piratsinning    liposomal  shaklini  yaratishda  fosfoglikolipidlar  qo‗llangan. 
Fosfoglikolipidlar oshqozon osti bezi fosfolipidlariga yaqin bo‗lganligi sababli, ulardan  
yaratilgan  liposomalarni  tanlab   shu a‘zolarga  yig‗ilishi xususiyati  yuqori bo‗ladi va 
preparatni yuqori konsentratsiyasini  ta‘minlashga  imkoniyat beradi. 
    Undan  tashqari  liposomalar  piratsinni    teri  orqali  so‗rilishini  ham  tezlatadi,    chunki 
oddiy preparat sifatida piratsinni teri orqali so‗rilishi juda kam bo‗ladi. 
     Demak,  liposomalarning  farmakokinetik  parametrlari,  ya‘ni  a‘zolarda  va 
to‗qimalarda tarqalishi  va  yo‗naltirilgan  ravishda shikastlangan a‘zolarga 
etib  borishi,  ularning  katta  kichikligiga  va  ularni  hosil    qiluvchi  fosfolipidlarni  fizik 
kimyoviy xususiyatlariga bog‗liq. 
          Dorivor  moddalarni  liposomalardan  ajralib  chiqishi,  fosfolipid  qobig‗idan 
diffuziya    orqali,  yuzasidan  desorbsiya  yoki  liposomalarni  degradatsiya  (parchalanish) 
hisobiga amalga oshiriladi. 
      Liposomal dorilarni olinish usullari 
     Liposomalarni    hosil    qilish  uchun  har  xil  usimlik  yoki  hayvon  hujayralaridan 
olinadigan  fosfolipidlar  qo‗llaniladi.  Ko‗pincha  ulardan  tuxum  sarig‗i  yoki  soyadan 
olinadigan letsitin keng ishlatiladi.  
    Undan  tashqari  xolesterin  va  boshqa  spetsifik  fosfolipidlar,    masalan  kardiolipin  - 
yurak    mushaklaridan  olinadigan  spetsifik  lipid,  sulfatid  va  serebrozidlar  (  uglevod 
tarkibli  sitoplazmatik  membranalarning    komponenti),      sintetik      moddalar:  N-
palmitilserin,  N-palmitilglitsin,  fosfotidilxolin,  fosfoditilserin,  fosfatidiletanolamin, 
fosfati-dilinozit. 
   Masalan,  adriamitsin  liposomalarini  yaratish  uchun  fosfotidilxolin,    xolesterin  va 
sulfatid aralashmasi 5:4:1 nisbatda olingan.  
    Xozirgi  paytda  fosfolipidlarni  manbalari  kengaymoqda.  Masalan  kungaboqarning 
fitoglikolipidlarini,  qora  mollarning  bosh  miyasining  lipidlarini  qo‗llash  maqsadga 
muvofikligi aniqlandi. 
    Liosomalar  texnologiyasi.      Hozirgi  vaqtda  liposomalarni  20  ga  yaqin  yaratish  
usullari    taklif  qilingan.  Ulardan  eng    tarqalgan  usul-  muzlatish  usuli  (Bangem  usuli). 
Bu  usul  bo‗yicha,  dorivor  moddalar  liposomalar  bilan  birga  muzlatiladi  va 
krioprotektorlar yordamida quritiladi, (saxaroza, glyukoza). 
     Masalan,  tuxum  letsitini    va  xolesterindan  (7:1)  nisbatda  tashkil  topgan  va  insulin 
saqlaydigan  liposomalarni  olinishi  Bangem  usulida  olib    borilgan.    Buning    uchun  
xolesterin va tuxum letsitini  to‗rtxloruglerodda  eritiladi, 
rotor bug‗latgich yordamida eritma  bug‗lantiriladi  va  insulin saqlovchi bufer eritma 
qo‗shib, aralashtiriladi. Hosil bo‗lgan sistema  suyuq azot bilan  muzlatiladi (-193 S).  
     Muzlatilgan  aralashma,  sublimatsion  quritgich  kamerasida,  krioprotek-torlar 
yordamida, erituvchidan bug‗lantiriladi va sentrifugalanadi 
( liposomalarni ajratish uchun).     
   Hosil  bo‗lgan  liposomalarni  4
0
S  haroratda  15    sutka    mobaynida    turg‗unligi 
ta‘minlandi. 
    Liposomalarni  turli  omillar  ta‘sirida  (  masalan  ultratovush)  dispergirlash  yo‗li  bilan 
ham  olish  mumkin.  Masalan,  strofantidin  atsetat  liposomal  turini  yaratishda  letsitin  va  
kardiolipin 
fosfolipidlari 
qo‗llanilgan. 
Olinish 
texnologiyasi: 
birinchidan 
fosfolipidlarning standart  eritmalari tayerlanadi. Buning uchun  letsitinning 10%  li va 

---

139 
 
kardiolipinni 0,5 %  li spirtli eritmalari  tayyorlanadi.  So‗ng eritmalar,  rotor   quritgich 
yordamida,  quyuqlashtiriladi  va  strofantidin  atsetat  eritmasi  qo‗shilib,  aralashtiriladi. 
Oxirida sistemaga ultratovush bilan 10 daqiqa davomida ishlov beriladi.