O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

Qurilishni tayyorlash 
qurilish ob‘yektining maqsadga muvofiqligini texnik-
iqtisodiy asoslash (TIA), ob‘yektni loyihalash va qurilishga injener-texnik 
tayyorgarlik ko‗rishdan iborat. Ushbu yo‗nalishlarning har biri o‗zining maqsadli 
vazifalariga ega. 
Bevosita qurilish 
- bu bino va inshootlarni qurib, ko‗tarish jarayoni bo‗lib, 
qurilish maydonchalarida bevosita amalga oshiriladi. SHuning uchun qurilish 
maydonchasini ―noldan‖ qurilish ob‘yektining tayyorlik holatigacha bo‗lgan bevosita 
qurish jarayonining o‗ziga tenglashtiriladi. 
Qurilish mahsulotining realizatsiyasi 
- qurilishi tugallangan ob‘yektlarni 
foydalanishga topshirish va ularni belgilangan tartibda buyurtmachiga (investorga) 
topshirishdir. ob‘yektlar buyurtmachiga o‗tkazilgach, ular xalq xo‗jaligi balansida 
asosiy fond sifatida ko‗rsatiladi. 
Qurilish investitsiya jarayonining o‗zagidir. Ob‘yektlarni, ayniqsa sanoat-
qurilish ob‘yektlarini qurishda u jami investitsiya siklining 50 foizi va undan ko‗p 
qismini egallaydi. Masalan, amaliyotdan ma‘lum bo‗lishicha, o‗rtacha quvvatli 
mashinasozlik korxonasini qurishda, turli tadqiqotlar va asoslashlarga o‗rtacha 1-1,5 
yil ketadi, loyiha ishlab chiqishga - 1 yilgacha, qurilishga 3-4 yil, foydalanishga 
topshirish va sinab ko‗rishga esa kamida yarim yil ketadi. 
Shunday qilib, o‗rtacha quvvatli korxonani qurishga ketadigan investitsiya 
jarayonining muddati taxminan 5-7 yilni tashkil qiladi. Bugungi kunda ilg‗or qurilish 
texnika va texnologiyalari, quruvchilarning g‗ayrat-shijoati qurilish ishlab 
chiqarishini tashkil qilish tizimi etarlicha darajada yaxshi yo‗lga qo‗yilganda 
ob‘yektlarni qurish va foydalanishga topshirishga nisbatan qisqaroq muddatlar ketadi, 
natijada investitsiya resurslarining samarasi eng yuqori bo‗ladi. Bunga o‗z paytida 
Asakada foydalanishga topshirilgan avtomobil zavodi, Buxoro neftni qayta ishlash 
zavodi, Sho‗rtan gaz-kimyo majmuasi misol bo‗la oladi. 
Bu ob‘yektlar qurilgan va ishlayotgan bo‗lsa, u holda bugungi kunning nuqtai 
nazaridan Kungrad soda zavodi, Qizilqum fosforit kombinati va Andijon biokimyo 
zavodida, Angrendagi kaolin fabrikasining birinchi navbati, Toshkent, Buxoro, 
Samarqand va Urganchdagi aeroportlarda qurilish sur‘atlar bilan bormoqda. Farg‗ona 
neftni qayta ishlash zavodi, Toshkent - Andijon - O‗sh - qashqar avtomobil yo‗lining 
dovon uchastkasi haqida ham aynan shunday gaplarni aytish mumkin. 
Qurilish investitsiya jarayonining o‗zagi, asosiy bosqichi bo‗lishiga qaramay, 
uning qolgan tarkibiy qismlari ham investitsiya jarayonining muddatiga va 
samaradorligiga ma‘lum darajada ta‘sir ko‗rsatmoqda. 
Masalan, muddati cho‗zilib ketgan injenerlik-geologik tadqiqotlar va boshqa 
qurilish tadqiqotlari, loyiha ishlanmalari sifatining pastligi va eng yomoni ularning 

---

~ 38 ~ 
eski texnik yechimlarga mo‗ljallanganligi investitsiya jarayonida eng yaxshi 
ko‗rsatkichlarga erishishiga imkon beradi. Bu ko‗rsatkichlar jarayonning dastlabki 
bosqichida ko‗zga tashlanmasa-da, ob‘yektlardan foydalanish davomida yoki o‗ziga 
o‗xshash ilg‗or analoglar bilan taqqoslaganda lalbatta seziladi. SHuning uchun 
investitsiya jarayonini yaxshilashda hali loyihalash va tadqiqot ishlarini amalga 
oshirish jarayonida ham katta imkoniyatlar mavjud bo‗ladi. SHu sababdan, 
quruvchilarda ―Loyiha qanday bo‗lsa, ob‘yekt ham shunday bo‗ladi‖ degan shior 
haligacha bor bo‗lib, o‗z ahamiyatini yo‗qotmagan. 
Investitsiya-qurilish faoliyatini samarali tashkil qilish quyidagi bir qator 
vazifalarning hal qilinishini ko‗zda tutadi: 

investitsiya jarayonining asosiy bo‗g‗ini sifatida qurilish faoliyatini 
tashkil qilishdagi asosiy yondashuvlar; 

olish 
investitsiya-qurilish 
faoliyatini 
tashkil 
qilishda 
bozor 
iqtisodiyoti tamoyillarini hisobga; 

investitsiyalashda ustivor yo‗nalishlarni tanlash va investitsiyalardan 
foydalanish samaradorligini baholash; 

qurilishda yerga egalik qilish va yerdan foydalanishni tashkil qilish 
va uning samaradorligini baholash; 

pudrat tanlovlarini o‗tkazishni tashkil qilish; 

investitsiya-qurilish risklarini boshqarish; 

moliyaviy resurslarni shakllantirishni va ulardan foydalanishni 
tashkil qilish; 
Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish investitsiyalar hamda qurilish ishlab 
chiqarishining samaradorligini oshirishgagina emas, balki mamlakat iqtisodiyotini 
tarkibiy qayta qurishni muvaffaqiyatli amalga oshirishga va qulay investitsiya 
muhitini yaratish muammosining hal qilinishiga ham imkon beradi. 
Ayni paytda investitsiya-qurilish faoliyatining boshqaruv tizimini qayta qurish 
ham muhim vazifalardan biri bo‗lib, u quyidagi chora-tadbirlarni o‗z ichiga oladi: 
a) markazlashgan rejalashtirishni bartaraf qilish va qonunlar, me‘yorlar va 
standartlar yordamida davlat boshqaruviga o‗tish; 
b) o‗zaro munosabatlarning, shu jumladan davlat boshqaruv tuzilmalari bilan 
bo‗ladigan munosabatlarning shartnoma (kontrakt) shakllarini rivojlantirish; 
v) tarmoqlarda kompleks boshqaruv tizimlarini rivojlantirish bilan birgalikda 
ixtisoslashgan hisobga o‗tish va tashkiliy boshqaruvning yanada mustaqilroq 
tuzilmalarini barpo qilish; 
g) investitsiya-qurilish faoliyatini boshqarishning ―loyihani boshqarish‖ 
tizimini keng joriy qilishga o‗tish; 
Investitsiya-qurilish faoliyatini tashkil qilishda asosiy ―figura‖ - bu investor 
bo‗lib, u kapitalni qo‗llash siyosati va taktikasini belgilaydi. Ammo baribir 
investitsiya-qurilish faoliyatining samaradorligi avvalo qurilish ishlab chiqarishini 
mahorat bilan tashkil qilishga, resurslarni tejashdan to qurilishga sarflanayotgan har 
bir so‗m yoki boshqa pul birliklarining yuqori samara berishiga erishishgacha bo‗lgan 
butun qurilish jarayonini boshqarishning ratsional shakllariga bog‗liqdir. Buning 
uchun muddati cho‗zilib ketgan qurilishlarning vujudga kelishiga, kapital 

---

~ 39 ~ 
qo‗yilmalarning ko‗plab ob‘yektlarga taqsimlanib ketishiga, tugallanmay qolib 
ketgan ob‘yektlarning paydo bo‗lishiga va boshqa noishlab chiqarish xarajatlariga 
yo‗l qo‗ymaslik juda muhimdir. Ayniqsa, ish vaqtining bekorga sarf bo‗lishiga yo‗l 
qo‗yish mumkin emas, chunki bekor turib qolish va ish vaqtidan samarasiz 
foydalanish - qurilish muddatining cho‗zilishiga va kapital qo‗yilmalar samarasining 
pasayib ketishiga sabab bo‗ladigan eng muhim sababdir. 
Qurilishning bugungi vazifasi - qurilishning sur‘atlarini kuchaytirish, uning 
sifatini oshirish, noishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va mehnat 
unumdorligining o‗sishini ta‘minlashdan iborat. Uni muvaffaqiyatli hal qilish faqat 
quruvchilarga emas, balki investitsiya jarayonining barcha ishtiroqchilariga bog‗liq 
bo‗lib, bu vazifa qanchalik tezroq hal qilinsa, qurilishning va butun milliy 
iqtisodiyotning miqdoriy va sifat ko‗rsatkichlari shunchalik yuqori bo‗ladi.