O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

-
 
to‗qqista ko‗rsatkich (rejali diversifikatsiya yaxshilanadi); 
-
 
bir nechta ko‗rsatkichlar (majburiy diversifikatsiya) yaxshilanadi. 
Zikr etilgan ko‗rsatkichlar korxona uchun o‗zlarining ahamiyati bo‗yicha 
bir birlaridan farq qiladi. Bunda ulardan hech biri aniqlovchi (etakchi) bo‗la 
olmaydi ya‘ni ko‗rsatkichlardan birontasi masala yechimini diversifikatsiya 
o‗tkazilishi foydasiga yoki uning inkor etilishini hal qila olmaydi. 
Olinadigan foyda miqdorini aniqlab beradigan ko‗rsatkich (FK) eng 
muhim ko‗rsatkichlardan biridir. Bu ko‗rsatkich qurilish korxonasining 
moliyaviy-xo‗jalik faoliyati natijalari to‗g‗risida xabar beradi. YUqori saviyali 
ishchi-xodimlarning soni o‗zining ahamiyatiga ko‗ra ikkinchi ko‗rsatkich deb 
e‘tirof etiladi (S
yus
), chunki qurilish korxonasining uquvli ishchilari sonini 
saqlab qolish va ular sonini kupaytirish diversifikatsiyaning eng asosiy 
maqsadlaridan biridir. Ishchi-xodimlarning o‗rta ro‗yxatli soni, ularning oylik-
maoshlari, korxona asosiy ishlab chiqarish jamg‗arma (fond) laridan unumli 
foydalanish kabi ko‗rsatkichlar ham kam bo‗lmagan nisbiy salmoqqa ega. 
Foyda 
miqdorlarini 
ifodalovchi 
ko‗rsatkichlar 
ishlab 
chiqarish 
diversifikatsiyasi iqtisodiy samaradorligini belgilab bersa, yuqori saviyali 
ishchi kuchidan foydalanish esa ko‗p jihatlar bo‗yicha korxonaning 
raqobatbardoshlik darajasini aniqlab beradi. 
Real bankrotlik xavfi ko‗plab qurilish korxonalarini ular tomonidan 
olinadigan daromadlar sarflangan xarajatlarni kam foyda olish bilan yoki 
umuman foydaga ega bo‗lmagan holda qoplaydigan sharoitlarda ishlashga 
majbur qiladi. SHunday qilib, ular mavjud holatdan chiqib ketishlari uchun 
oddiy tur (tip) dagi (moliyaviy vositalarni jalb qilmasdan) ishlab chiqarish 
diversifikatsiyasini o‗tkaztshga majbur bo‗ladilar. 
Ko‗p sonli (massali) ishsizlik yuzaga kelgan paytda, ayniqsa regional 
miqyosda qurilish korxonalaridan ozod etilgan ishchilarga yangi ish o‗rinlarini 
topish juda qiyindir, bu esa o‗z navbatida jamiyat hayotida ijtimoiy 
kuchlanganlikni kuchaytiradi. Bularning hamasi qurilish korxonalari ishlab 

---

~ 162 ~ 
chiqarish diversifikatsiyasi jarayonining naqadar ijtimoiy ahamiyatga ega ekanligidan 
darak beradi. 
Shunday qilib, diversifikatsiya variantlarini tavsiya etilayotgan mezon 
(kriterial) ko‗rsatkichlar bo‗yicha solishtirish ishlab chiqarish diversifikatsiyasini 
amalga oshirish usulini tanlash haqida qat‘iy qaror qabul qilishga shart-sharoit 
yaratadi, ya‘ni qanday qilib mavjud bo‗lgan ixtisoslashgan ishlab chiqarishdan 
kengaytirilgan ishlab chiqarishga o‗tish yo‗llarini ko‗rsatib beradi. 
Diversifikatsiya maqsadlaridan kelib chiqqan holda uning mumkin bo‗lgan 
natijalari haqida bashorat qilish, foyda va sarf-xarajatlarning nisbatlarini oldindan 
hisoblash, korxona faollari va ishchilari sonini oldindan aniqlash mumkin. Mezoniy 
(kriterial) ko‗rsatkichlar tizimidan foydalanish qurilish korxonasi mutaxassislariga 
ishlab chiqarish diversifikatsiyasi tufayli erishish mumkin bo‗lgan natijalarni 
oldindan baholash imkonini beradi. 
O‗tkaziladigan ishlab chiqarish diversifikatsiya variantini tanlash uchun 
qurilish korxonalarining marketing yondashuvdan foydalanishi ancha maqsadga 
muvofiqdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida har qanday korxona o‗zining bir yoki bir-
nechta tovarlariga bo‗lgan talab-ehtiyojning pasayishiga to‗qnash keladi. Bunday 
vaziyatda konyukturaning pasayish sabablarini tahlil qilish va yangi maqsadli 
bozorlarni izlab topish yo‗li bilan sotiqni yana o‗z o‗rniga qo‗yish yoki tovar 
xarakteristikasini o‗zgartirish orqali ko‗zlangan maqsadga erishish mumkinligini 
aniqlash zarur bo‗ladi. Marketingning vazifasi – bu tovarni takomillashgan 
yondashuv asosida taklif qilish evaziga talab-ehtiyojning pasayishini to‗xtatishdan 
iboratdir. 
Axborot olishning hamma ijobiy tomonlariga ega bo‗lgan marketing qidiruvlari 
axborot olish manbalari ichida eng qimmati deb hisoblanadi. Ko‗plab qurilish 
korxonalarini moliyaviy mablag‗lar etishmaydigan sharoitlar faqat eng muhim 
axborotlarni olish zururiyatigina ularni bunday axborot manbayiga murojat qilishga 
majbur etadi. 
Ishlab chiqarish diversifikatsiyasini o‗tkazishning yuzaga kelishi va uning 
bozor imkoniyatlarini baholash ko‗plab variantlarning vujudga kelishiga olib keladi, 
bu variantlar ichidan qurilish korxonasi imkoniyatlari ko‗proq darajada mos 
keladigan faqat bitta variantni tanlash zarur bo‗ladi. 
Diversifikatsiya variantini nazariy tanlash (asoslash) quyidagi tartibda olib 
boriladi. 
Qurilish korxonasi ishlab chiqarish va qurilish buyumlarni ishlab chiqarishni 
―X‖ buyumlarni ma‘lum deb hisoblaydi. ―X‖ buyumlarni ishlar va xizmatlar 
namenklaturasiga kiritish uning maqsadlariga va mavjud bo‗lgan resurslariga 
muvofiq keladi, ya‘ni korxonaning ishlab chiqarish bazasi, tarkibi ishchi-
xodimlarning saviyalari ―X‖ buyumlar ishlab chiqarishni tashkil etish imkonini bersa, 
mavjud bo‗lgan moliyaviy mablag‗lar va xo‗jalik aloqalari ishlab chiqarishni zarur 
bo‗lgan resurslpar bilan ta‘minlash va yangi mahsulot sotilishini tashkillashtirib 
beradi. 
Diversifikatsiyaning bunday variantini yangi bozorning ahamiyati va o‗ziga 
xos 
jihatlarini 
o‗zlashtirish nuqtai nazaridan o‗rganish taqoza etiladi. 

---

~ 163 ~ 
Diversifikatsiyaning ushbu variantini amalga oshirish imkoniyatlarini quyidagi 
tartibda olib boriladi: 

talab-ehtiyojga o‗lchanadi va bashorat qilinadi; 

yangi bozor o‗zlashtiriladi (segmentlashtiriladi); 

maqsadli segmentlar o‗rnatiladi; 

bozorda chiqarilayotgan buyum turi pazitsiyalantiriladi. 
Ishlab chiqarilgan ―X‖ buyumlarni bozorga olib chiqishni ko‗zda tutgan 
qurilish korxonasi tomonidan bozorning hozirgi va kelgusi ko‗lamini aniq 
bahlanishi taqoza etiladi. Bozorning hozirgi holatini baholash uchun korxona 
bozorda o‗zinikiga o‗xshash buyumlarning mavjudligini aniqlamog‗i va 
ulardan har birining sotilish hajmini baholashi zarur bo‗ladi. 
Qurilish korxonasi tomonidan ishlab chiqariladigan ―X‖ yangi 
buyumning bozorda sotilishi o‗suvchan bo‗lishliligi taxminiy xarakter kasb 
etadi. SHuning uchun marketing bo‗limi mutaxassislar oldida yangi yuozor 
perspektivasini aniqlash masalasi ko‗ndalang turadi. 
Salohiyatli xaridorlarni aniqlash, ularning ehtiyojlarini qoniqtirish uchun 
korxonaning samarador xizmat ko‗rsata olish holatini aniqlashda marketing 
xizmatini bozorni segmentlashtirish protsedurasi yordam beradi. Bozorni 
segmentlashtirish ma‘lum parametrlarga tayangan holda uni (bozorni) 
iste‘molchilarning aniq guruhlariga ajratish orqali amalga oshiriladi, bunda 
ulardan har biri uchun alohida ishlar, tovarlar yoki xizmatlar va mos ravishda 
marketing komplekslari talab etilishi mumkin. 
Korxona 
bozorni 
segmentlashtirishda 
mumkin 
bo‗lgan 
turli 
parametrlardan foydalanishi mumkin. Bozorni segmentlashtirish uchun asosiy 
parametr sifatida iste‘molchilar manfaatini, iste‘mol qilinish jadalligini, 
iste‘molchilar maqolini yoqlaydigan daromadlar mavqeini (darajasini) olish 
mumkin. 
Segmentlashtirish korxona o‗z mahsuloti bilan chiqish ko‗zda tutilgan 
bozordagi turli segmentlarning imkoniyatlarini ochib beradi. So‗ngra 
korxonaga qancha segmentlarni egallash va ular ichidan eng ma‘qullarini 
aniqlash zarur bo‗ladi. 
Korxona bozorni egallashning uchta usulidan foydalanishi mumkin: 
nodifferensial marketing, differensiallashgan marketing, konsentratsiyalashgan 
marketing. 
Birinchi 
vaziyatda 
qurilish 
kooxonalari 
segmentlarning 
farqlanishini inobatga olmaydi va butun bozorga birdaniga bir xil takliflar bilan 
murojaat qiladi. Ikkinchi vaziyatda korxona bir nechta segmentlarga chiqishni 
ko‗zda tutadi va ularning har biri uchun alohida takliflar ishlab chiqadi. 
Uchinchi 
vaziyatda 
esa 
katta 
bozorda 
katta 
bo‗lmagan hissaga 
konsentratsiyalanishni kuchaytirish o‗rniga firma takliflarni bitta yoki bir 
nechta sub‘nkovlarning katta hissasiga konsentratsiyalashtiradi. Oxirgi variant 
chegaralangan resurslarga ega bo‗lgan korxonalar uchun kancha qo‗l keladi. 
Bir vaqtning o‗zida konsentratsiyalashgan marketing yuqori darajadagi taxmin 
(xavf-xatarga yuz tutish) bilan bog‗langandir, chunki tanlangan segment 
raqobatchilarning ko‗payib ketishi tufayli ko‗zlangan umidlarni oqlamasligi 

---

~ 164 ~ 
mumkin.