O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

9.2. Mehnat unumdorligini o„stirish omillari va rezervlari 
 
Omillar – 
bu harakatlantiruvchi kuch va biron – bir jarayon va hodisaga ta‘sir 
ko‗rsatuvchi sababdir. Mehnat unumdorligiga ta‘sir ko‗rsatish xarakteri va darajasiga 
bog‗liq ravishda omillarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: moddiy – texnik, 
tashkiliy – iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik, tabiiy-iqlimiy, siyosiy, xususiy. 
Moddiy – texnik 
omillar
 
yangi texnika, ilg‗or texnologiyalar, xom-ashyolar va 
materiallarning yangi turlaridan foydalanish bilan bog‗langandir. Ishlab chiqarishni 
takomillashtirishga quyidagilarni amalga oshirish bilan erishish mumkin: 
-
jihozlarni modernizatsiyalash; 
-
ma‘naviy eskirgan jihozlarni ancha unumdor bo‗lgan yangi jihozlarga 
almashtirish; 
-
ishlab chiqarish mexanizatsiyasi mavqeini oshirish orqali: qo‗lda 
bajariladigan ishlarni mexanizatsiyalashtirish, kichik mexanizatsiya vositalarini keng 
tadbiq qilish, uchastkalar va sexlarda bajariladigan ishlarni kompleksli 
mexanizatsiyalashtirish; 
-
ishlab chiqarishni avtomatlashtirish; 
-
yangi ilg‗or texnologiyalarni qo‗llash; 
-
xom-ashyolar yangi turlaridan, progressiv materiallardan foydalanish. 
Ilmiy-texnik taraqqiyotni mehnat unumdorligini har tomonlama oshirishning 
bosh manbai sifatida ko‗rib chiqish taqoza etiladi. Hozirgi zamon sharoitlarida fan-
texnika taraqqiyoti yutug‗larini ishlab chiqarish jarayoniga tadbiq etish investitsiyalar 
ajratilishini talab etadi, birinchi navbatda amaldagi ishlab chiqarishni rekonstruksiya 
qilish va texnik jihatdan qayta jihozlashga investitsiyalarni jalb etish maqsadga 
muvofiqdir. 
Moddiy–texnik omillarning juda muhimligi, ularning moddiylashgan mehnat 
iqtisodiyotini ta‘minlashi bilan izohlanadi. 
Tashkiliy-iqtisodiy
 
omillar mehnatni tashkil etish, ishlab chiqarish va 
boshqarish mavqei bilan aniqlanadi. Unga ishlab chiqarish boshqaruvini tashkil 
etishni takomillashtirish: boshqaruv apparati tuzilmasi, ishlab chiqarishni boshqarish 

---

~ 111 ~ 
tizimi, ishlab chiqarishni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlarini tadbiq etish 
va rivojlantirish kiradi. 
Ijtimoiy-psixologik
omillar
 
mehnat jamoalari ahilligi, ularning ijtimoiy – 
demografik tarkibi, tayyorgarlik darajasi, mehnat faolligi, bo‗limlar va butun korxona 
bo‗yicha ma‘naviy-ruhiy muhitni shakllantiradigan rahbarlik qilish usuli bilan 
aniqlanadi. 
Tabiiy-iqlimiy
omillar qurilishning borishiga katta ta‘sir ko‗rsadadi, chunki 
qurilish ishlarining aksariyat qismi ochiq osmon ostida bajariladi. Bu omillarni 
qurilish jarayonini loyihalashning boshlang‗ich bosqichlaridayoq hisobga olish 
taqoza etiladi. 
Siyosiy va qonuniy 
omillar soliqqa tortish, investitsiyalash, lizenziyalash, 
bojxona va shu kabi jarayonlarni tartiblashtiradi: xalq xo‗jaligi hamma tarmoqlarini, 
jumladan qurilish sohasini ham rivojlantirish yo‗nalishini aniqlab beradi. 
Xususiy
omil
. Mamlakat iqtisodiy mexanizmida ishlab chiqarish vositalari va 
mehnat natijalariga bo‗lgan mulkchilik shakllari o‗zgarishi ro‗y berayotgan hozirgi 
zamon sharoitlarida qurilish iqtisodiyotida ham jiddiy o‗zgarishlar sodir bo‗lmoqda. 
Bunday o‗zgarishlar tadbirkorlik va raqobat bazasida yangi iqtisodiy munosabatlar 
yuzaga kelishiga olib keladi, insonni ishlab chiqarish vositalari bilan bilvosita 
muloqatda bo‗lishdan ozod etish (ya‘ni dastgohlarni, mexanizmlarni masofadan 
boshqarishni yo‗lga qo‗yish) uchun sharoitlar yaratilyapti. 
Yuqorida sanab o‗tilgan barcha omillar biri-biri bilan o‗zaro bog‗liqlika ega 
bo‗lganligi tufayli ularni kompleks holda o‗rganish taqoza etiladi. Bunday o‗rganish 
shuning uchun zarurki, bunda har bir omilning ko‗rsatadigan ta‘siri aniq baholanadi, 
chunki ularning ta‘sirlari hech qachon bir xil bo‗lmaydi. Ulardan ba‘zilari mehnat 
unumdorligining ustivor o‗sishini ta‘minlaydi, boshqa omillar ta‘siri esa 
o‗zgaruvchan bo‗ladi. 
Korxona mehnat unumdorligini o‗stirish rezervlari deganda ishlatilmayotgan 
ishlab chiqarish resurslari tushuniladi. Odatda O‗zbekiston korxonalarida mehnat 
unumdorligini o‗stirish rezervlari ichki ishlab chiqarish rezervlari, mehnat sig‗imini 
pasaytirish, ish vaqtidan unumli foydalanish, moddiy resurslarni tejash va mehnat 
qurollarini asrab–avaylab ishlatish rezervlariga bo‗linadi. 
Vaqt bo‗yicha foydalanishga ko‗ra mehnat unumdorligi rezervlari 
joriy va 
perspektiv
rezervlarga bo‗linadi. 
Joriy rezervlar 
yaqin kelajakda amalga oshirilishi mumkin, qoidaga ko‗ra ular 
ahamiyatli tarzdagi yagona vaqtli mablag‗larni talab etmaydi. Ularga yaxshi 
jihozlardan foydalanish, yaroqsiz jihozlarni ishlab chiqarish tizimidan olib tashlash, 
mehnatga haq to‗lashning eng ratsional va samarador (effektiv) tizimlarini qo‗llash, 
korxonalarda mehnatni tashkil etishni takomillashtirish va uni me‘yorlashtirish kiradi. 
Perspektiv rezervlar 
odatda ishlab chiqarishni qayta qurishni, yangi 
texnologiyalarni tadbiq etishni va sh.o‗. larni talab etadi, buning uchun qo‗shimcha 
kapital mablag‗lar va ishlarni amalga oshirish uchun ahamiyatli tarzdagi muddatlar 
zarur bo‗ladi. 
Unumdorlikni mohiyat jihatdan aniqlash, aynan mahsulot hajmining uni ishlab 
chiqarishga sarflangan mablag‗larga bo‗lgan nisbatidan kelib chiqqan holda 

---

~ 112 ~ 
unumdorlik to‗rtta holatda oshishi mumkin: 
-
mahsulot hajmining oshishi, sarf-xarajatlarning esa pasayishi (klassik 
holat); 
-
mahsulot hajmining sarf-xarajatlarga qaraganda tez o‗sishi; 
-
mahsulotning hajmi o‗zgarishsiz qoladi, sarf-xarajatlar esa pasayadi; 
-
sarf-xarajatlarning pasayishiga nisbatan mahsulot hajmining kam
suratlar bilan pasayishi. 
Mehnat unumdorligini o‗stirishni ta‘minlash bo‗yicha boshqarish strategiyasi 
tanlash ushbu holatlardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.