O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jalik vazirligi

Jihoz va materiallar: adabiyotlar, jadval, millimetrli qog‘oz, rasmlar, chizg‘ich.

O‘zlashtirish uchun savollar:

1. 
   Don omborlarining tuzilishini ta’riflab bering?
   
2. 
   Qanday hajmda don omborlari bo‘ladi?
   
3. 
   Donli joylashtirishda qanday usullar qo‘llaniladi?
   

6. 
   jadval
   

Donlarni shamollatish davomiyligi

Don va havo haroratining farqi, ^0S	Yo‘naltirilayotgan havoni 1 tonna donni sovutishdagi (m^3/soat) o‘rtacha tezligi
	20	10	60	80	100	12 01	140	160
5	0,04	0,0 8	0,1 2	0,1 6	0,20	0,2 4	0,28	0,32
10	0,0 8	0,1 6	0,2 4	0,3 2	0,40	0,4 8	0,56	0,64
15	0,1 2	0,24	0,3 6	0,4 8	0,60	0,7 2	0,84	0,96
20	0,1 6	0,3 2	0,48	0,6 4	0,80	0,9 6	1,12	1,28
25	0,2 0	0,4 0	0,6 0	0,8 0	1,00	1,20	1,40	1,60
30	0,2 4	0,4 8_	0,7 2	0,9 6	1,20	1,4 4	1,68	1,92
35	0,2 8	0,5 6	0,8 4	1,1 2	1,40	1,6 8	1,96	2,24
40	0,3 2	0,6 4	0,9 6	1,2 8	1,60	1,9 2	2,24	2,56

33. 
    amaliy mashg‘ulot Zamonaviy saqlash omborlari tuzilishi, turlari va jihozlari
    

Darsning maqsadi: Hozirgi kunda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarni saqlash foydalanilayotgan zamonaviy omborxonalar tuzilishi turlari ularda qo‘llanilayotgan zamonaviy jihozlar bilan tanishish.
Kartoshka, sabzavot va mevani saqlashga mo‘ljallangan statsionar omborlar quyidagi asosiy tavsiflariga ko‘ra ajratiladi: vazifasi; sig‘imi; rejasining tuzilishi; qurilish – konstruksiyasining o‘ziga xosligi; saqlash sharoitlarini boshqarish tizimi; mahsulotni saqlash usuli; yuklash – tushirish ishlarini mexanizatsiyalashganlik darajasi; iqtisodiy ko‘rsatkichlari.
Statsionar omborlar vazifasiga ko‘ra kartoshka-, ildizmeva-, karam-, piyoz-, mevani saqlashga mo‘ljallangan bo‘ladi. Turli mahsulotni uzoq muddat birgalikda saqlash noqulayliklar tug‘diradi, chunki ularning saqlash shartlari va joylashtirish usuli turlicha bo‘lishi mumkin.
Hozirgi kunda qurilishda foydalanilayotgan zamonaviy issiqlikni o‘tkazmaydigan materiallar er usti omborlarining harorat barqarorligini ishonchli ta’minlash imkoniyatiga egadir.

3.6-rasm. Sig‘imi 1000 tonna bo‘lgan meva omborining sxemasi:

I...V – saqlash kameralari; VI – tovar ishlov berish sexi; VII – kompressor xonasi; VIII – maishiy xizmat xonalari

3.7 – rasm. Omborni shamollatish tizimlari sxemasi:

a – tabiiy shamollatish; b – majburiy shamollatish;

v – faol shamollatish.
Tabiiy shamollatishda havo harakati prinsipi issiqlik konveksiyasi qonunlariga asoslangan. Bunda qizigan havo yuqoriga, sovuq havo esa pastga harakatlanadi, natijada tortish kuchi hosil bo‘ladi. Ombor ichidagi va tashqaridagi harorat o‘rtasida farq qancha katta bo‘lsa, havoning tezligi va bosimi shunchalik katta bo‘ladi. Tabiiy shamollatish tizimi

373

havo kiruvchi va chiquvchi quvurlardan tashkil to‘gan.
Havo kiruvchi quvurlar yog‘ochdan (tashqi tomoni qora mum va qora qog‘oz yoki boshqa himoyalovchi material bilan qo‘langan), asbosementli quvurlardan yoki zanglamaydigan tunukadan tayyorlanadi. Havo kiruvchi quvurlar omborning yon devorlariga tashqi tomondan o‘rnatiladi va og‘zi berkitish moslamasi bilan jihozlanadi.
Havoni chiqarish quvurlari ombor tomida o‘rnatiladi va qor va yomg‘irlarning kirishidan himoyalovchi soyabonlar bilan jihozlanadi.
Havo chiqarish quvurlarida kondensatsiya natijasida suv tomchilarining paydo bo‘lishidan himoyalash maqsadida quvurlar ikki qatlamli, oralig‘i issiqlik izolyasiyalash materiali (kigiz, shisha tolali paxta, penoplast va h.k.) bilan sovuq o‘tmaydigan qilib tayyorlanadi.
Havo chiqarish quvurlarini baland ko‘tarib tashkil etish tavsiya etiladi, chunki havo kiruvchi va chiquvchi quvurlar orasidagi masofa qanchalik ko‘p bo‘lsa havoning aylanish tezligi ham yuqori bo‘ladi.
Tabiiy shamollatish tizimining konstruktiv xususiyatlari va quvurlar soni saqlanayot mahsulot turiga, iqlim sharoiti va ombor sig‘imiga bog‘liq. Kichik hajmli omborlarda foydalaniladigan havo kiruvchi quvurlarning ko‘ndalang kesim o‘lchami 0,2x0,2 metr, yirik hajmli omborlarda esa 0,3x0,3 metr qilib qabul qilinadi. Quvurlar soni esa quyidagi nisbatga rioya qilib aniqlanadi: saqlanayotgan har 15...30 tonna kartoshka mahsulotiga bir dona quvur, karam uchun esa bu ko‘rsatkich 50% ga ko‘pdir, ya’ni har 22,5...45 tonna mahsulot uchun bir dona quvur. Odatda havoni chiqarish quvurlar soni havoni kirituvchi quvurlar soniga nisbatan 2...3 marta kam o‘rnatiladi, lekin quvurlarning ko‘ndalang kesim o‘lchami katta, ya’ni 0,5x0,5 metrni tashkil etadi. Umuman olganda havoni tortuvchi quvurlarning o‘rtacha ko‘ndalang kesim o‘lchami havoni kirituvchi quvurlarnikidan 10% ga ko‘p bo‘lishi lozim.
Tabiiy shamollatishni kamchiliklaridan biri shundaki, shamollatish tizimidagi havoning harakatlanish tezligi soniyasiga bir metrning o‘ndan bir ulushini ham tashkil etmaydi, va shu sababli ombordagi havo aylanishi uncha yuqori bo‘lmay saqlanayotgan mahsulotni etarlicha sovuta olmaydi. Tabiiy shamollatishda havo oqimini oshirish va mahsulotni sovutishni tezlatish imkoniyati yo‘q.
Majburiy shamollatish tabiiy shamollatishdagi mavjud barcha kamchiliklarni bartaraf etadi, chunki bu holatda omborda havoning almashinishi uchun issiqlik konveksiyasi o‘rniga ventilyatorlardan foydalaniladi. Omborga ventilyatorlar yordamida beriladigan havoning miqdorini boshqarish imkoniyati mavjud bo‘lib, o‘z navbatida saqlash rejimlarini yaratish sharoitlarini yuzaga keltiradi. Odatda majburiy shamollatish usulidan o‘rta va yirik hajmli omborxonalarda foydalaniladi, bu holatda omborga yuborilayotgan havo ventilyatorlar yordamida hosil qilingan bosim ostida tortish quvurlari orqali omborlan chiqarib yuboriladi. Hajmi o‘ta yirik omborlarning havoni tortish quvurlarida havo aylanishini yaxshilash maqsadida ventilyatorlar o‘rnatiladi. Quzgi, bahorgi davrlarda bir soat vaqt ichida majburiy shamollatish 20...30 marotaba, qishqi davrda esa 10...15 marotaba havoni almashinishini ta’minlashi lozim, chunki bu davrga kelib ombordagi harorat rejimi barqarorlashadi.
Umuman olganda majburiy shamollatish tizimi mustahkam devorli kanallardan tashkil to‘gan tarmoq hisoblanib, ular yordamida yo‘naltirilgan havo saqlanayotgan mahsulot orasidan o‘tadi. Kanallarda havo oqimini omborning u yoki bu tomoniga yo‘naltirish uchun zaslonkalar o‘rnatiladi. Majburiy shamollatishning barcha holatida havo mahsulotga pastdan yuqoriga qarab yo‘naltiriladi, va uning harakat yo‘nalishi mahsulotda kechayotgan issiqlik oqimi yo‘nalishi bilan mos keladi. Boshqa yo‘nalishda havoni etkazib berish mahsulotning ichki hududlarida terlash hodisasini yuzaga keltirishi mumkin.
Majburiy shamollatiladigan omborlarda mahsulotni idishlarga (yashik, konteyner) joylashtirib saqlashda ular shunday shtabellanishi kerakka, yuborilayotgan havo har bir idish birligi yonidan o‘tishi kerak. Havo aylanishini oshirish zarur bo‘lgan hollarda, ombor ichida va shtabellangan idishlar oralig‘ida havoni yuborish va tortish quvurlaridan iborat quyi tizimdan tashkil to‘gan majburish shamollatish kompleksi qo‘llaniladi. Bunda havoni yuborish quyi tizimi ventilyator va omborga havoni tarqatuvchi er osti kanallaridan tashkil to‘gan bo‘lsa, havoni tortish quyi tizimi esa
omborning yuqori zonalari ‘erimetrlari va shtabellangan idishlar oralig‘ida joylashtirilgan, hamda ventilyatorlar bilan jihozlangan quvurlardan iborat bo‘ladi.