O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jalik vazirligi

Tayanch iboralar: Donlarni qabul qilish, Donni saqlash muddatlari, Don va urug‘chilik faoliyati, Donning nafas olishi, Don omborxonasi

Iqtisodiy isloxot izchil amalga oshirilaetgan xozirgi davrda aholini oziq ovqat mahsulotlariga bulgan mahsulotlariga bulgan talabini to‘larok kondirish va bu soxadagi ta’minotni tubdan yaxshilash eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu masalani muvaffakiyatli xal etishda ayniksa don mahsulotlarini

saqlash va qayta ishlashdek muhim vazifaga aloxida e’tibor talab qilinadi.
Odatda don mahsulotini yetishtirish seregin bahor va jazirama yez fasllariga tugri keladi. SHu boisdan bu mahsulotlarni iloji boricha nes nobud kilmasdan yigib olish va kayt ishlashni tugri tashkil etmasdan turib aloxida mahsulotlarni bilan to‘la ta’minlab bulmaydi. Don yetishtirish ortib borgan sari, ularni saqlash va qayta ishlash ham takomillashmokda yangi zamonaviy omborxonalar va qayta ishlash korxonalari buned etilmoqda.
Don mahsulotlari yetishtirish tashish saqlash va qayta ishlash fan texnika yutuklaridan foydalanib, ilmiy asosda tashkil etilsa ilgor tajribalarga tayanib ish kurilsa don isrofgarchiligi ancha kamayadi. Xalkaro kishlok xujaligi tashkilotining ma’lumotlarga karaganda, dune bo‘yicha don mahsulotlarining isrof bulishi 6-10% dan oshmaydi. Bizda esa xozirgi davrda bu kursatgich ba’zan 15-20% ni tashkil etaya’ti. Respublikamizda bu kursatgichni yiliga 1-2% ga kamaytirish muhim vazifalardan hisoblanadi.
Xozirgi zamon kishlok xujalik mutaxasisilar chorvadorlar fermerlar don mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash texnologiyasi bo‘yicha ‘uxta bilimga ega bulishlari shart. Mutaxasislar xujalikda yetishtiriladigan don va boshqa kishlok xujalik mahsulotlari sifati tugri aniqlay olishlari davlatga to‘shirishdagi barcha jaraenlarni mukammal bilishlari saqlashda esa eng kulay va arzon usullarni tanlashlari, ularga uz vaktida sifatli qayta ishlov
berishlari lozim.

1. Don urugining tuzilishi va kimeviy tarkibi.

Don va urugli donlar jamoa fermer xujaliklarida sanoat korxonalari omborlarida va boshqa joylarda saqlanadi. Donni sifatli saqlash muhim ishlardan biri hisoblanib, saqlash texnologiyasining buzilishi uning sifatini pasayishga olib keladi

Don yetishtirishda uni saqlash yakunlovchi boskich bulib, saqlash ob’ekti sifatida don va don uyumiga fizikaviy, kimeviy va biologik omillarning ta’sirini urganish muhim hisoblanadi.
Don-dukkakli usimliklar mevasi va urugidir. U bir urugli kuruk meva. Bugdoy, javdar, makkajuxori va ar’a bilan sulining yalangoch donli xillari ‘ustsiz, sholi tarik va boshqalar yu’ka ‘ustli buladi.
Don tuzilishiga kura uchta asosiy kismdan ‘ust, endos’erm va mo‘rtakdan iborat. Donning ‘usti yu’ka bulib, turtta katlamdan-ikki katlam meva kobigidan va ikki katlam urug kobigidan tashkil to‘gan.
Donning asosiy kismi endos’ermdan iborat, xujayralarning ku’ kisim esa oksil moddalar bilan tulgan buladi. Endos’ermning chetdagi qavati aleyron qavat deb yuritiladi. Mo‘rtak donning asosida jonlashgan bulib, u bulajak usimlik mo‘rtaklaridan iborat. Masalan bugdoy donning vaxni 81-84,2% endos’erm, 6,8-8,8% aleyron qavat, 164-3,2% mo‘rtak va 3,1-5,6% ‘ustdan iborat buladi.
Donning ichki tuzilishi kraxmal zarrachalarning yirikligi joylashishi hamda oksillarning xususitlari va taksimlanishiga qarab shishasimon yarim shishasimon va unsimon buladi.
Donlar kimeviy tarkibiga qarab uch guruhga bulinadi. 1.Kraxmalag boy
2.Oksilga boy 3.Moyga boy
Birinchi guruhdagi boshokli don ekinlari hamda grechixa donidan o‘rta hisobda 70-80% uglevod (asosiy kismini kraxmal tashkil etadi) 10-16% oksil hamda 2-5% moy buladi.
Ikkinchi guruhga dukkakli don ekinlari kiradi. Bu ekin donlarining tarkibida o‘rtacha 25-30% uglevod 2-4% moy buladi.
Xalk xujaligida donlardan un, yerma, yem tayerlash hamda texnik maqsadlarda foydalaniladi. Non uchun ularning asosiy kismi bugdoy va javdar donlaridan makaron mahsulotlari uchun un kattik bugdoydan tayerlanadi. Grechixa, tarik va suli va boshqa donlardan yukori sifatli yermalar tayerlanadi.
Makkajuxori doni keng maqsadlarda ishlatiladi. Bu don turidan ur. yerma, kraxmal, glyukoza bilan birgalikda yem ham kime
tayerlashda ham ishlatiladi.
Keyingi yillarda don mahsulotlarining kimeviy tarkibiga kura foydalanadigan soxalarga qarab tugri taksimlash bo‘yicha Uzbekistonda ku’gina ishlar amalga oshirildi.
Don mahsulotlarining kimeviy tarkibida hamma vakt belgilangan miqdorda suv bulib, donning turi, yetilish darajasi, anatomik tuzilishi, gidrofil kolloidlarning joylanishi, yigishtirib
olish sharoiti tashishi saqlash usullariga va boshqa ku’gina omillarga bog‘liq.
Don tarkibidagi azotli moddalarning asosiy kismini oksillar tashkil etadi. Oksilsiz azotli miqdori pishib yetilgan kizimagan kukarmagan ya’ni standart talabiga tulik javob beradigan donlarda 2-3% dan ortik bulmasligi lozim.
Don tarkibidagi oksil moddalar oddiy oksildan tashkil to‘gan. Murakkab oksillar don tarkibida kam miqdorda bulib, ular asosan mino‘roteid hamda nukleo‘roteidlardan iborat.
Boshokli don hamda dukkakli donlarning tarkibidagi uglevodlarning asosiy kismini polisaharidlar6 shulardan ku’ kismi kraxmal tashkil etadi.
Moyli donlarning tarkibida boshokli donlarga nisbatan uglevod bilan birga kraxmal miqdori bir muncha kam buladi.
Don tarkibidagi yukori kuvvatli moddalar li’idlar (asosiy kismini moylar tashkil etadi) don saqlash davrida nafas olish jaraenini utashida sarflanadi.
Usimlik moyi asosan uch guruhga bulinadi:

1. 
   Tez kuriydigan
   
2. 
   Ma’lum vaktdan keyin kuriydigan 3.Kurimaydigan
   

Birinchi guruh usimlik moylardan asosan alif va lak tayerlashda foydalaniladi.
Ikkinchi guruhga kiradigan moylarni chigit va kunga bokardan olish mumkin. Soya, makkajuxori, bugdoy, javdar tarkibida ham oz miqdorda shu guruhga taalukli moylar bor.
Uchinchi guruhga kunjut moyi kiradi. Har qaysi guruhga kiradigan moylar fizik va kimeviy kursatgichlarga kura bir-biridan farq kiladi.
don tarkibidagi mineral yeki kul moddalar miqdorining uzaro nisbatan donni 600-900°S haroratgacha kuydirib, maydalab aniqlash mumkin. Don tarkibidagi fosfor, kaliiy, magniy, kalg‘tsiy, natriy, temir, xlor va boshqa moddalar buladi. Juda kam miqdorda marganets, nikelg‘, kobalg‘t va boshqa moddalar uchraydi. Don tarkibidagi turli miqdorda bulan ‘igment vitamin, hamdafrmentlar donni saqlash va qayta ishlash jaraenida sifat, shuningdek miqdor jihatidan uzgarib turadi.
Don uyumlarini saqlash hamda saqlashda ruy beradigan fiziologik jaraenlar hamda ichki tuzilishi bilan farqlansada, saqlash ob’ekti sifatida ku’gina uxshashliklarga ega. Tukib saqlanaetgan don tu’lamini "don uyumi" deb atash kabul qilingan. Har qanday don kuyidagilardan kabul qilingan. Har qanday uyumi kuyidagilardan tashkil to‘gan.

1. 
   Asoiy ekin (urugi)
   
2. 
   Aralashmalar 3.Mikroorganizmlar
   

Don va aralashmalar shakli, katta-kichikligi har xil bulgan hajmga joylashtirilganda havo bilan tulgan bushlik xosil kiladi.
Bu esa don uyumini tarkibi harorati va xatto havo bosimini farqi bilan aloxida ajratib turdi. SHu bois donlar orasidagi bushlik don uyumini tashkil kiluvchi komponentlar katoriga kiritilgan. Kursatib utilgan doimiy komponentlardan tashkari, ayrim don tu’lamlarda zararkunandalar bulishi mumkin. SHunday qilib don uyumini saqlashda va ishlov berishda eng avvalo ularni kompleks tirik deb karash kerak. Mikroorganizmlar don uyumining doimiy muhit komponentlaridir. Uning 1 gramm un lab minglab xattoki milionlab mikrobiologik dune vakillarini topish mumkin.
Don uziga fizikaviy xususiyatlarga ega bulib, ular don turi, anotomik tuzilishi, ‘ust kobigi, sillikligi, namligi, iflosligi va boshqa kursatgichlarga qarab bir muncha farq kiladi.
Donni saqlashda qayta ishlashda, ortish va tuzilishda bu xususiyatlar muhim ahamiyatga ega bulib, ulardan tugri foydalanilsa saqlash vaktida nafakat nobudgarilik miqdori kamayadi, balki mahsulot sifatiga zarar yetmaydi. zmonaviy elivatorlarda va don saqlaydigan omborlarda don ortish, tushurish va boshqa tadbirlar avtomotlashtirilgan bulib barcha ishlar mexanizmlar yerdamida amalga oshiriladi.
Don uyumi tikiluvchan bulganligi sababli uni tortish, tukish, elevator va omborlarga joylashtirish, transport vositalarida havo bosimi yerdamida donni bir joydan ikkinchi joyga kuchirish yengillashadi. Don uyumi tikiluvchanligining yaxshi bulishi katta ahamiyatga egadir. Barcha tegirmon elevator yerma tayerlaydigan korxonalarda saralash ularga ishlov berish va saqlash, kuritish jarayonlari donlarning tukiluvchanligini hisobga olgan xolda amalga oshiriladi.
Donning ‘ust kobigi kanchalik notekis bulsa don uyumining tukiluvchanligi shunchalik yemon buladi. Bularga ar’a, suli va boshqa donlar kiradi.
Don uyumida begona aralashmalar kancha ku’ bulsa, don uyumining namligi yukori bulsa ham donning tukiluvchanligining yemonlashadi.
Donni kabul qilishda, ya’ni ombor yeki elevatorlarga joylashtirishdagi tuqilish jaraenida don ogirligi va tarkibidagi turli aralashmalar miqdori hamda turiga qarab, uz-uzidan saralanib joylashadi, bu esa don uyumining saqlash davrida salbiy jarayonlarning kechishi uchun kulay sharoit yaratadi. Ayniksa yemirilgan ‘uch donlar begona aralashmalar bir joyga tu’lanib kolgan takdirda turli mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun kulay sharoit yaratadi, hamda don uyumining uz-uzidan saralanishi ularni vagon, avtomashinalarga yuklashda tez utadi.
Donning saralanishi ayniksa uzok muddatga saqlash uchun muljallangan don uchun juda xavsizdir. Don uyumi namlik bug, xidlarni tashqi muhitdan uziga singdirib olish va chikarish kobiliyatiga ega. Don uyumidagi govaklik unda ka’ilyar bulishi yaxshi sarbent ekanligini bildiradi.
Bug, xid, nam va boshqa suyukliklarni don uyumi tomonidan singdirilishi sarbtsiya uning aksi ya’ni don uyumidan chikarilishi adsorbtsiya xususiyatlari hisoblanadi. Don uyumining uglerod, azot, ammiak, turli kislota va boshqa birikmalardan yuzaga keladigan gazlarni uziga singdirib olishi, ayniksa kuchlidir.
Don uyumida issiqlik almashinuvi natijasida uning issiq-fizik xususiyati namoen buladi. Bu xususiyatni saqlash, kuritish va faol shamollatishda inobatga olish zarur.
Don uyumlarining issiqlik utkazish koeffitsienti 0,42-0,84 kDj atrofida bugdoyning aloxida doni esa 0,68 kDj buladi. Harorat utkazuvchanlik koeffitsienti mahsulotlarda harorat uzgarishining tezligi, uning issiq inergiya xususiyatlarini bildiradi. Don uyumi juda past harorat utkazuvchanligiga ya’ni issiq inergiyaga egadir.
Harorat namlik utkazuvchanlik, uz-uzidan kizish jaraenini kelib chikishi va rivojlanishini ta’minlaydi. U kurinishiga namlik don uyumida issiqlik bilan kuchadi.
Bu xususiyat amalietda katta ahamiyatga egadir. Issiq va harorat utkazuvchanligi yemon bulgan don uyumlarining ba’zi kismlarida, ayniksa eng chetki kismlarida harorat uzgarib turadi, bu esa namlikning issiqlik tulkini yunalishida harakat kiladi.
Natijada don uyumining u yeki bu chet kismidagi namlik satxida konditsion isiklik kelishi bilan kutariladi.
DONLARNI QABUL QILISH Jamoa, fermer, davlat va boshqa turdagi xujaliklarda yetishtirilib tayerlangan donlar don saqlash uchun moslashtirilgan ombor, elevator va boshqa don kabul kiluvchi tashkilotlar omborlarga junatiladi. Bundan tashkari ayrim xollarda yangi xosil donlarini qayta yirik korxonalar jumladan,
un, yerma, omixta yem va yeg zavodlari uz omborlarida saqlash uchun donlarni kabul kiladi.
SAQLASH MUDDATLARI Don uyumidagi tirik komponentlar (boshqa usimliklarning don va uruglari, mikroorganizmlar, harorat va kanalar) ma’lum sharoitlarda uzlarining xaetiy faoliyatini davom ettirib ularda gaz almashinuvi (nafas olish) oziqlanish va ku’ayish kuzatiladi. Bu komponentlarni faol xaetiy natijasida don uyumidagi kuruk moddalr kamayadi. Don uyumlarini saqlash madaniyati ruy beradigan jaraenlarni unumli ravishda boshqara bilish, kungilsiz xodisalarni vajlanishiga yul kuymaslik, don uyumlarining talab ususiyatlarin uz vaktida va tugri xolda yaxshilab borish bilan birga, ularni anabiotik holatda saqlash zarur.
Don uyumlarini saqlashni tashkil etishda avval saqlash muddati masalasi etiladi.
Don va uruglarni saqlash davomida talab xususiyatlari saqlanishining muddati uzok saqlanuvchanlik davri deyiladi.
Saqlanuvchanlik biologik va xujalik turlariga bulinadi. Birinchisiga donlarni saqlash paytida xech bulmasa birorta don unib chikish xususiyatini saqlash tushiniladi.
Uzok muddatga saqlashning xujalik turi katta ahamiyatga ega bulib, saqlash mudati utgandan sung urug unish konditsiyasiga davlat norma talablariga javob berishi kerak. Tovar donlarning oziq- ovqat texnik va chorva uchun oziqa-em maqsadlarida sifatli foydalanish texnologik saqlanish muddati deb aytiladi. Don va urglarning uzok saqlanish muddati ku’ omillarga, chunonchi botaniq tur mahsulotlarini tayerlash sharoiti hamda saqlashga bog‘liqdir.