O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi

Ashyoviy huquqlar
Mol-mulkka nisbatan ashyoviy huquqlar nafaqat mulkdorlarga, balki fuqarolik muomalasining boshqa shaxslariga ham tegishli boʻlishi mumkin, shuning uchun ular “cheklangan ashyoviy huquqlar” deb nomlanadi. Cheklangan ashyoviy huquqlar har doim mulk huquqining hosilasi boʻlib, ular kamroq huquqlar hajmi bilan farq qiladilar. Mulkdor cheklangan ashyoviy huquqlar amal qilish vaqtida mol-mulkka nisbatan mulk huquqini saqlab qoladi, lekin u yoki vaqtincha, yoki muddatsiz, yoki muayyan darajada ushbu huquqni amalga oshirishda oʻzini cheklab qoʻyadi. Demak, cheklangan ashyoviy huquqlar mavjudligi mulkdorning huquqlarini oʻziga xos cheklanishidir. Bozor munosabatlariga oʻtilishi, barcha mulk shakllarini va ayniqsa, xususiy mulk huquqi tengligini e’tirof etilishi, tadbirkorlik rivojlanishi cheklangan ashyoviy huquqlar vujudga kelishiga sabab boʻldi. Cheklangan ashyoviy huquqlarning obyekti boʻlib, odatda, har doim koʻchmas mulk hisoblanadi. Cheklangan ashyoviy huquqlar faqatgina muayyan maqsadlarda obyektdan foydalanish imkoniyatini beradilar. Cheklangan ashyoviy huquqlar ma’lum ashyodan uzoq vaqt davomida foydalanish, boshqa shaxsga ashyoga mulk huquqi oʻtish sababli ularda paydo boʻlishi mumkin salbiy oqibatlardan oʻz xavfsizligini ta’minlash maqsadini koʻzlagan shaxslarning mulkiy manfaatlariga xizmat qiladilar.
Cheklangan ashyoviy huquqlarning roʻyxati FKning 165-moddasi 1-qismida keltirilgan boʻlib, ularga xoʻjalik yuritish huquqi va operativ boshqarish huquqi, meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqi, yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi, servitutlar kiradi. Cheklangan ashyoviy huquqlar shartnoma, bir taraflama bitim, sud qarori, davlat organlari va mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish organlarining aktlari va huquqiy vorislik asosida yuzaga keladi. Masalan, FK 173-moddasining 4-qismida servitut belgilashni talab qilayotgan shaxs bilan oʻzga yer uchastkasining egasi oʻrtasidagi bitimga muvofiq servitut belgilanishini nazarda tutadi. FK 173-moddasida foydalanish uchun qoʻshni uchastkadan cheklangan foydalanish huquqi oʻrnatilishi talab qilinadigan yer uchastkasi mulkdori va qoʻshni yer uchastkasining mulkdori oʻrtasidagi servitutni belgilash xususida nizo paydo boʻlgan holda, servitut belgilashni talab qilayotgan shaxsning da’vosi boʻyicha sud tomonidan hal etiladi, va mazkur holatda qoʻshni uchastkadan cheklangan foydalanish huquqi sud qarori bilan oʻrnatilgan asos va hajmlarda yuzaga keladi. Cheklangan ashyoviy huquqlar qonun, shartnoma, ashyoviy huquq tegishli boʻlgan tomonning bir taraflama harakati, sud qarori asosida, xususiy alomatli ashyo nobud yoki yoʻq boʻlishi, bir shaxsning oʻzida cheklangan ashyoviy mulk mulkdori va obyekti toʻgʻri kelishi, shunday huquqlar foydasiga oʻrnatilgan shaxsning oʻlimi yoki yuridik shaxs tugatilishi sababli toʻxtatilishi mumkin. Cheklangan ashyoviy huquqlar vujudga kelishi va bekor boʻlishi davlat roʻyxatidan oʻtkazilishi lozim. FKning 165-moddasida mulk huquqiga qoʻshimcha qilib beshta ashyoviy huquqlar aytib oʻtiladi: xoʻjalik yuritish huquqi va operativ boshqarish huquqi, meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqi, yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi va servitutlar. Ushbu ashyoviy huquqlarning mazmuni FK va Yer Kodeksi tegishli normalarida belgilanadi.