O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

O‘tgan yil	Hisobot yili
O‘zgarishi (+;-)
Summa-si, ming so‘m	Sal-mo-g‘i, %	Summa-si, ming so‘m	Salmo-g‘i, %	Summa-si, ming so‘m	Salmo-g‘i, %
1	Xaridorlar va buyurt-machilarning qarzlari	2498399130	64.73	2969223770	48.6	470824640	-16.13
2	Xodimlarga berilgan bo‘naklar	983200	0.03	0	0	-983200	-0.03
3	Mol yetkazib beruvchi va pudrat-chilarga berilgan bo‘naklar	1304975490	33.81	1954945750	32	649970260	-1.81
4	Maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari	0	0	0	0	0	0
5	Boshqa debitorlik qarzlari	55000000	1.43	1190001570	19.4	1135001570	17.97
	Jami debitorlik qarzlari	3859357820	100	6114171090	100	2254813270	0

“SADAQAYRAG‘OCH”MCHJ ning debitorlik qarzlari tarkibi va tuzilishini tahlil qilib o‘rganganimizda quyidagi ma’lumotlarga ega bo‘lindi.

Korxonada jami debitorlik qarzlari o‘tgan yili 3 859 357 820 ming so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich hisobot yilida 6 114 171 090 ming so‘mga teng bo‘lgan. Bundan ko‘rinadiki, o‘tgan yilga nisbatan debitorlik qarzlari 2254813270 ming so‘mga ko‘paygan. Bunday o‘zgarishni nisbatan salbiy holat sifatida baholash mumkin.
Shu bilan birga, debitorlik qarzlari tarkibiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, asosiy qismini o‘rganilayotgan davrlarda xaridorlar va buyurtmachilarning qarzlari tashkil etmoqda. Mazkur qarzlar hajmi ham o‘tgan yilga nisbatan 470 824 640 ming so‘mga ko‘payganini yoki jami debitorlik qarzdagi ulushi 16.13 foizga kamayganligini ko‘rishimiz mumkin. Qolgan qarz turlari asosini berilgan bo‘naklar tashkil etmoqda. Bunday holatni bir tomondan korxona to‘lov intizomiga rioya qilmoqda deb baholash mumkin. Biroq, to‘lov muddati kelmagan majburiyatlarni bajarish uchun oldindan bo‘nak tariqasida mablag‘larning o‘tkazilishi, xo‘jalik faoliyatida mablag‘larning yetishmovchiligiga olib keladi. Bu esa,korxonaning moliyaviy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
3-jadval
Debitorlik qarzlarining aylanuvchanligi tahlili

Ko‘rsatkichlar	Yillar		Farqi (+;-)
	2019 yil	2020 yil
1	2	3	4
1. Jami debitorlik qarzlari, ming so‘m	4106167.350	6133063.370	+2026896.020
2. Mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan sof tushum, ming so‘m	29035824.240	13188423.840	-15847400.400
3. Joriy aktivlar, ming so‘m	5581664.530	7086482.670	+1504818.140
4. Muddat o‘tgan debitorlik qarzlari, ming so‘m	-	-	-
5. Debitorlik qarzlarining aylanish koeffitsienti (2/1)	7.07	2.15	-4.92
6. Debitorlik qarzlarining aylanish davri, kun hisobida (1x360/2)	51	167	+116
7. Joriy aktivlar tarkibida debitorlik qarzlari ulushi, % (1/3x100)	73.6	86.5	+12.9

Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki “SADAQAYRAG‘OCH”MCHJ ni 2019 yili jami debitorlik qarzi 4 106 167 350 so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa 2020 yil bu ko‘rsatkich 2 026 896 020 so‘mga ko‘payib 6 133 063 370 so‘mga yetgan.

Mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan sof tushum esa 2019 yil 29 035 824 240 so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 2020 yil 13 188 423 840 so‘mni tashkil qilib, 15 847 400 400 so‘mga kamaygan.
Joriy aktivlar 2019-yil 5 581 664 530 ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2020-yil 1 504 818 140 so‘mga ko‘payib 7 086 482 670 so‘mni tashkil qilgan. Muddati o‘tgan debitorlik qarzi yo‘q.
Korxonada debitorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti o‘tgan yili 7.07 koeffitsiyentni tashkil qilgan bo‘lsa, bu koeffitsiyent hisobot yilida 2.15 koeffitsiyentga ya’ni, 4.92 koeffitsiyentga pasayganini ko‘rish mumkin. Debitorlik qarzlarining aylanish davri, kun hisobida esa 2019 yil 51 kunni tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2020 yilga kelib 116 kunga ko‘payib 167 kunga yetgan.
Joriy aktivlarda debitorlik qarzlarining ulushi 2019-yil 73.6% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2020 yil bu ko‘rsatkich 86.5% ga ya’ni 12.9% ga oshgan.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki debitorlik qarzlari aylanishi sekinlashyapti. Oldin debitorlik qarzlarini o‘rtacha 51 kunda undirib olgan bo‘lsa, horizda bu 167 kunni tashkil qiladi. Debitorlik qarzi joriy aktivlar tarkibida ham oshib bormoqda. Bunday natijalarni xo‘jalik yurituvchi subyekt uchun salbiy holat deb baholash mumkin.
Debitorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyentining o‘zgarishiga quyidagi 4-jadvalda keltirilgan aniqlash tartibiga ko‘ra ikki omil ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni:

• 
  mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan olingan sof tushum summasining o‘zgarishi;
  
• 
  debitorlik qarzlari summasining o‘zgarishi.
  

Ushbu omillarning debitorlik qarzlari aylanish koeffitsiyentiga ta’sirini “Qayta hisoblash” usuli orqali tahlil qilib o‘rganish mumkin. Buning uchun shartli aylanish koeffitsiyentini aniqlab olish lozim. Uni aniqlash uchun hisobot yilidagi mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olingan sof tushumni (SST) o‘tgan yildagi debitorlik qarzlariga (DQ) bo‘lish kerak:
Ka_sh = SST₁ / DQ₀ = 13188423840 / 4106167350 = 3.21
Xuddi shunday tartibda debitorlik qarzlarining ham shartli aylanish davri aniqlab olinadi.
Da_sh=DQ₁ x360/SST₀=6133063370x360/29035824240=76.04
Mazkur bog‘lanish ko‘rsatkichlari aniqlangandan so‘ng, ularning o‘zgarishi va omillar ta’siri quyidagicha aniqlanadi (4-jadval).