O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

3.2 Pul mablag‘lari auditini o‘tkazish tartibi.
1. Kassa, kassa muomalalari va pul hujjatlari auditi.
Kassani tekshirishni boshlaganda auditor quyidagilarni aniqlashi lozim:

• 
  tekshirilayotgan korxonada bitta yoki bir nechta kassir (yoki shunga vakolatli
  

shaxslar) ishlashini;

• 
  kassirning faqat tekshirilayotgan korxonada ishlashi yoki o’rindoshlik asosida
  

boshqa korxonalarga ham xizmat ko’rsatishi;

• 
  kassirning kassa muomalalarini yuritish qoidalari bilan tanishganligi;
  

Kassani tekshirganda auditor quyidagi tartibga rioya qilishi lozim:
kassani tekshirish, tekshirilayotgan korxona bosh buxgalteri va kassiri ishtirokida amalga oshiriladi, tekshirish paytida boshqa shaxslar qatnashishi mumkin emas;

• 
  kassani tekshirish paytida barcha kassa muomalalari to’xtatiladi. Kassani
  

tekshirish imkoni bo’lmay qolganda yoki bir nechta kassa bo’lganda ularning barchasi auditor tomonidan muhrlanib, kalitlar kassirda, muhr esa auditorda saqlanadi;

• 
  kassadagi naqd pullar, qimmatli qog’ozlarni sanash auditor, kassir va bosh
  

buxgalter tomonidan amalga oshiriladi. Pullar kassada taxtlangan (o’ramda) yoki tarqoq holda bo’lishdan qat’iy nazar, barchasi sanoqdan o’tkazilishi shart;

• 
  sanash tugaganidan so’ng auditor tekshiruvda aniqlangan pul
  

mablag’larining summasi haqida alohida (oraliq) dalolatnoma tuzadi(1ilova).

• 
  turli shaxslarning tilxatlari, to’liq rasmiylashtirilmagan kassa chiqim
  

orderlari, vedomostlar, schyotlar va boshqa shunga o’xshash hujjatlar kassadagi naqd pul qoldig’iga qo’shilmaydi va auditor tomonidan isbotlovchi kassa hujjati sifatida qabul qilinmaydi. Shuningdek, kassadan naqd pul berish bo’yicha kimga, kimning topshirigi bilan, qachon, qaysi maqsadlar uchun qancha summada pul berilganligi ko’rsatiladi va shubxali hujjatlar aniqlanganida ham shunday qilinadi;

• 
  boshqa korxona, tashkilot va shaxslarning pullari hamda qiymatliklarini
  

korxona kassasida saqlash man qilinganligi sababli, kassada saqlanayotgan barcha pul va boshqa qiymatliklar auditor tomonidan tekshirilayotgan korxonaga tegishli deb hisoblanishi lozim;

• 
  auditor kassada oshiqcha chiqqan pul yoki kamomadni tekshirish
  

dalolatnomasida ko’rsatadi va ayni paytda oshiqcha chiqish yoki kamomad sabablari haqida kassirdan yozma tushuntirish xati olish lozim.
Auditor to’g’ri rasmiylashtirilgan kassa hujjatlarini kassirga hisobot tuzish
va unda tekshiruv paytida bo’lgan qoldiqni ko’rsatish uchun beradi. Tekshiruv paytida kassada ish haqi to’liq tarqatilib ulgurmagan vedomostlar bor bo’lsa, auditor bosh buxgalter va kassirga vedomostlarni belgilangan tartibda hisobotga qo’shishni taklif etadi. Agarda kassani tekshirish, ish haqi tarqatish davriga to’g’ri kelib, ko’p xodimlarga ish haqi tarqatilmagan vedomostlar bo’lsa, bunday vedomostlar kassir hisobotiga qo’shilmasdan, dalolatnomada kassa hisobotiga kiritilmagan, qisman to’langan chiqim hujjatlari (to’lov vedomostlari) sifatida yozib qo’yilishi mumkin.
Bu holda har bir to’lov vedomostida qaysi tartib raqami bo’yicha ish haqi berilganligi va uning jami summasi ko’rsatiladi. Ushbu yozuv kassir, bosh buxgalter va auditor imzolari bilan tasdiqlanadi.
Shuningdek, kassani tekshirishda kassada saqlanayotgan qimmatli qog’ozlar
(aktsiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqalar), YoMM talonlari, qat’iy hisobot blankalari, sanatoriya va dam olish uylari yo’llanmalari, aviachiptalar va boshqa qimmatli qog’ozlar ham tekshirilib, ularning mavjudligi dalolatnomada ko’rsatiladi.
Auditor kassadagi pul mablag’larini tekshirish bilan birga ayni paytda seyflar
(o’tda yonmaydigan shkaflar), kassaning jihozlanishi, ish kunining oxirida kassa
eshiklari va seyflar (shkaflar) muhrlanishi, signalizatsiya o’rnatilganligi va uning
ishlashi, kassani qo’riqlashning tashkil etilishi, kassir «olindi», «to’landi» degan
shtamplar bilan ta’minlanganligi ham tekshiriladi.
Butun tekshirilayotgan davrga tegishli barcha kassa hujjatlari yoppasiga
tekshirilishi shart.
Auditor bankdagi hisob-kitob schyotidan olingan pullarni to’liq va o’z vaqtida
kirim qilinganligini tekshirishda muomalalarni o’zaro taqqoslash usulini qo’llaydi. Bunda № 1-jurnal orderining vedomost tomonida 5010–«Milliy valyutadagi pul mablag’lari» schyotining debeti bo’yicha aks ettirilgan summalarni №2-jurnal orderda aks ettirilgan. 5110–«Hisob-kitob schyoti»ning kredit oborotlari bilan solishtiriladi ular bir-biriga to’g’ri kelishi shart.
To’g’ri kelmaslik hollari uchraganda summalar kassa kirim orderlari, bank
ko’chirmalari, kassir hisobotlari, cheklar koreshoklari bilan solishtiriladi, zarur
hollarda esa bevosita bank muassasasida tekshiriladi.
Agar bank ko’chirmalarida o’chirilgan, to’g’rilangan, shuningdek, qoldiqlar
to’g’ri kelmasa, bankdagi hisob-kitob schyotidan ishonchli ko’chirmani olish zarur.
Kassa muomalalarini tekshirishda kassa hisobotiga ilova qilingan hujjatlarning quyidagi shakllaridan foydalaniladi: KO-3 yoki KO-3a shakl. «Kirim va chiqim kassa hujjatlarini ro’yxatga olish jurnali», ordersiz rasmiylashtiriladigan pul kirimi hujjatlari, KO-4 shakl «Kassa daftari», KO-5 shakl «Kassir tomonidan qabul qilingan va berilgan pullarni hisobga olish daftari», 5010 «Milliy valyutadagi pul mablag’lari», 5020-«Xorijiy valyutadagi pul mablag’lari», 5520-«Chek daftarchalari», 5610-«Pul ekvivalentlari», 5710-«Yo’ldagi pul mablag’lari» va 5810-«Qimmatli qog’ozlar» schyotlari yuritiladigan hisob registrlari (Jurnal-orderlar, vedomostlar, daftarlar, Bosh daftar, tegishli sanaga tuzilgan balanslar va boshqalar).
Bunda kassa hujjatlarini rasmiylashtirishga ham e’tibor berish zarur, xususan har bir hujjatda oluvchilar imzosi borligi; kirim hujjatlariga «olindi» degan, chiqim
hujjatlariga esa «to’landi» degan shtamplar bosilganligi hamda ularning sanasi
ko’rsatilganligi, shuningdek, ularda o’chirilgan va tuzatilgan izlar yo’qligi aniqlanishi lozim.
Amaliyotda kassaga doir suiste’mol qilishlar asosan ish haqi va hisobdor
summalar bo’yicha ko’p uchraydi. Bunda vedomostlarga «o’lik jonlar»ni kiritish,
berilishi lozim bo’lgan jami summani oshirib ko’rsatish, kassa hisobotiga qayta
qo’shish maqsadida chiqim hujjatlarini oldingi kassa hisobotlaridan chiqarib olib,
sanasini o’zgartirish va tuzilayotgan kassa hisobotiga kiritib, undagi summani
ikkinchi marta hisobdan chiqarish hollari ham uchraydi. Auditor bulardan tashqari
kassa muomalalarini tekshirish jarayonida quyidagilarga ham alohida e’tibor berishi
lozim:

• 
  tekshirilayotgan kassaning korxonada har chorakda to’satdan tekshirilishi;
  
• 
  kassirning kassa hisobotlarini o’z vaqtida topshirishi;
  
• 
  kassa hisobotlarida va kassa daftarida hisobotlarni hamda unga ilova qilingan
  

hujjatlarni tekshirishga qabul qilinganligi to’g’risida bosh buxgalter yoki muovinining imzosi borligi;

• 
  ish haqi berish, xizmat safari va xo’jalik sarflariga va boshqa maqsadlar uchun
  

bankdan olingan pullarning maqsadga muvofiq ishlatilishi;

• 
  kassa qoldiqlarining tekshirilayotgan korxona uchun bank tomonidan
  

belgilangan limitga to’g’ri kelishi;

• 
  berilmagan ish haqi summalari va realizatsiyadan tushgan nakd pul
  

daromadlarining bankka o’z vaqtida topshirilishi;

• 
  naqd pullarni begona shaxslarga ishonchnomasiz berish hollari va shunga
  

o’xshashlar;

• 
  to’lg’azilmagan cheklarga rahbar va bosh buxgalter tomonidan imzo
  

qo’yilishi

• 
  va cheklarni kassirga bankdan pul olish chog’ida mustaqil to’ldirish uchun
  

berish hollari;

• 
  chek daftarchasi bosh buxgalter seyfida saqlanishi o’rniga amaldagi tartibni
  

buzib, kassirga berib qo’yilganligi;

• 
  korxonada «Kassa kirim va chiqim hujjatlarini qayd qilish daftari» (KO-3
  

shakl) va «Kassa daftari» (KO-4 shakl)ning mavjudligi, daftarlarning barcha

• 
  varaqlari raqamlanib, oxirgi betida varaqlar soni ko’rsatilganligi, ip o’tkazib
  

boglanganligi hamda rahbar va bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanib muhrlanganligi;

• 
  kassa orderlari va boshqa pul hujjatlarida tegishli mansabdor shaxslar va pul
  

oluvchilar imzolarining mavjudligi va ularning haqiqiyligi;

• 
  kassa hujjatlariga maxsus shtamp bosilishi;
  
• 
  pul mablag’lari, xarajatlar va boshqa balans schyotlariga olib borilib hisobot
  

taqdim etilmaydigan muomalalarning qonuniyligi;

• 
  kassa muomalalariga oid schyotlar boglanishlari (korrespondentsiyalari) ning
  

to’g’riligi;

• 
  to’lanmagan summalarning o’z vaqtida deponentga o’tkazilishi va h. k.
  

Auditor bunday faktlar mavjud bo’lganda bu muomalalarning sababini, ular
kimnning farmoyishi bilan amalga oshirilganligi va buning orqasida suiste’mol qilish berkitilmaganligini ham aniqlashi lozim.
Kassa hujjatlarini tekshirish ayni paytda kassa va moliya intizomini tekshirish
bo’lib ham hisoblanadi.