O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universisteti termiz filiali

IV. TADQIQOTNING NATIJALARI

4.1. Issiqxona sharoitida bodring so’ruvchi zarakunandalarining agrobioekologik xususiyatlari

Respublikamiz issiqxonalarida keyingi yillari bodring o’simligida bir necha turdagi zararli hasharotlar rivojlanib yetishtirilayotgan hosilning miqdori va sifatiga katta salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Ularning tur tarkibi va tarqalishi hamma issiqxonalarda bir xil emas. Ba’zi issiqxonalarda karadrina tarqalgan bo’lsa, aksincha boshqa yerlarda oqqanot, shira va tripslar hamda o’rgimchakkana tarqalgan. Zarakunandalarning zararlash darajasini ortishini oldini olishda, uning miqdorini ekinlar hosiliga putr yetkazmaydigan holatda saqlab turadigan omillardan biri va eng asosiysi, u tarqalgan yoki tarqalish xavfi bo’lgan maydonlarda ularning turlarini bilish muhim ahamiyatga ega.
Yopiq ekosistemada bodringni bir necha turdagi zararkunandalar zararlab, hosil miqdorini kamaytirib, uning sifatini buzmoqda. Bunday zararkunandalarga o’rgimchakkana (Tetranychus urtlcae Koch.), oqqanot (Trlaleurodes vaporarloum West) va o’simlik bitlari (Aphldldae), kuzgi tunlam (Agrotls segeturn Den.et Schltl), karadrina (Sphadoptera exigua Nb.), g’ovak hosil qiluvchi pashshalar (Agromyzidae) va nematodalar kirib ular issiqxonadagi sabzavot ekinlariga jiddiy zarar yetkazib kelmoqdalar.
Issiqxonalarda zarar keltiradigan hasharot turlarini ularning oziqlanish usuliga qarab ikkiga bo’lish mumkin. Birinchisi, so’ruvchi zararkunandalar. Bular o’simlik shirasini so’rib, uni rivojlanishdan ortda qoldiradi va hosildorlikni pasaytirib, sifatini buzadi. O’simliklarda har xil yuqumli kasalliklar (ayniqsa virusli) tarqalishiga sababchi bo’ladi. Ayrim hasharotlarning shirali chiqindilari (o’simlik bitlari va oqqanot) o’simlikni bargi va boshqa qismlarini ifloslantirishi tufayli saprofit zamburug’larning rivojlanishi uchun qulay muhit yaratib, fotosintez jarayonini izdan chiqaradi.
Ikkinchi tur zararkunandalar - bu kemiruvchi zararkunanda hasharotlar - tunlamlardir. Issiqxonalarda bu hasharotlar ko’proq go’ng orqali, keyinchalik, kuz oylarida uchib kelgan kapalaklari bu joylarda tuxum quyib rivojlanishni davom ettiradilar. Bunday xolatlar kam kuzatilgan bo’lsa ham tunlamlarning issiqxonalarda ekinlarga zarari sezilarli bo’layotanligi mutaxassislar tomonidan e’tirof etilmokda.
Biroq, bunday ilmiy tadqiqot ishlari yopiq sharoitda deyarlik olib borilmagan. Olib borilgan bo’lsa ham o’tgan asrning 80-yillari (Asqaraliyev,1979; Adashkevich, Xo’jayev, Qodirov 1986; Adashkevich 1988;) ayrim zararkunandalar buyicha o’tkazilgan xolos.
Yopiq ekosistemada yetishtiriladigan bodring o’simligida uchraydigan zararkunandalar va ularga qarsh kurash choralarini o’rganish bo’yicha deyarli ilmiy izlanishlar olib borilmagan. Shuning uchun ushbu mavzu dolzarb deb xisoblandi va bitiruv-malakaviy ish rejalashtirildi.