O’zbekisтon respublikasi qishloq va suv хo’jaligi vazirligi

ATROF MUHIT MUHOFAZASI

Тuproqni muhofaza qilish

Yer  jamiyat  boyligining  manbai  va  insoniyat  uchun moddiy  boyliklar

yaratish,  ishlab  chiqarishni  ta’minlashning  tabiiy  negizidir.  Shuning  uchun ham

yerni  asrash va  undan  oqilona  foydalanish inyaoniyat  oldida  turgan  eng  asosiy

vazifalardan biridir.

Qishloq xo’jaligining samaradorligini oshirish ko’p jihatdan yerdan oqilona

foydalanishni  va  uni  muhofaza  qilishni  to’g’ri  tashkil  qilishga  bog’liq.  Shuning

uchun ham  yerdan  oqilona  foydalanishni  tashkil  qilish va  uni  muhofaza  qilish

dolzarb masalalardan biri hisoblanadi

Тuproqni  kuchli  darajada  ifloslantiradigan zaharlar,  begona  o’t  va hasho-

rotlarga  qarshi  ishlatiladigan  ximikatlar-pestitsitlar,  ineeksitlar,  gerbitsitlar  odam

va hayvonlar  sog’lig’i  uchun  zararlidir.  Bular hatto  tuproqdagi  mikroorganizmlar

hayotiga ham  kuchli  ta’sir  etadi.  Bu  zaharli  birikmalar yuqori  biologik  faollikka

ega  bo’lganligi  uchun  tuproqning  ostki qatlamlariga  chuqur  singib,  sirtki  oqova

suvlardan tashqari sizot suvlarini ham ifloslantiradi.

Yerni muhofaza qilish asosiy  va  kerakli  elementlardan  biri  bu  tuporqni

unumdorligini  saqlash, qurilish,  qidiruv-tadqiqot  va  boshqa  ishlar  jarayonida  uni

yaroqsiz holga  kelmasligini  ta’minlashhisoblanadi.  Amaldagi  Nizomlar talabiga

muvofiq  yaroqsiz holga  keltirilgan  yerlar  qayta  tiklanishi,  ya’ni  rekultivatsiya

qilish rejalashtiriladi:

-qishloq  xo’jalik  rekultivatsiya  (buzilgan,  yaroqsiz  yerlarda  tuproqni  qayta

tiklash);

-o’rmon  rekultivatsiyasi-eroziyaga  qarshi,  suvni  muhofaza  qilish va  dam

olish maqsadlari uchun mahsus daraxtzorlar barpo etish;

-karer  va  chuqurliklarni  o’zlashtirib  suv  xo’jalik rekultivatsiyasini  amalga

oshirish (dam  olish va baliqchilik xo’jaligi uchun);

-rekultivatsiya (qayta tiklangan) qilingan yerlarni xo’jalik qurilishlari uchun

foydalanish.

---

56

Qishloq  xo’jalik  ishlab  chiqarish va  tuproqni  unumdorligi  xamda  xolati

uchun eroziyani salbiy ta’siri quyidagi ko’pgina salbiy omillardan tashkil topgan:

1. Тuproq  qatlamini  qisman  yoki  tulik  yemirilishi  va  ozuqa  moddalarini

yo’qotishi;

2. Qishloq  xo’jalik  ekinlarini  xosilini  pasayishi.  Тajriba  va  kuzatishlar

natijasida  o’rnatilganki:  kam yemirilgan  tuproqlarda  qishloq  xo’jalik

ekinlarining xosildorligi 10

÷

20% ga, o’rtacha yemirilganida 30

÷

50% ga va

kuchli yemirilganda 50

÷

70% ga kamayar ekan;

3. Kuchli  chang-tuzonli  bo’ron  shamollari  ta’sirida  ekinlarni  chang  va  qum

ostida qolishi;

4. Jarliklarni xosil  bo’lishi  na  faqat  ekin  maydonlarini  qisqarishiga  olib

keladi, balki dala ishlarini mexanizatsiyalash sharoitini yomonlashtiradi.

Tabiatda  shamol  va  suv  ta’sirida  tuproqlarning  yemirilishi  yoki eroziyasi

kuzatiladi.  Inson  faoliyati  natijasida  tezlashgan  suv  va shamol  eroziyasi  amalga

oshadi.  Antropogen  eroziya  tuproq resurslaridan  noto’g’ri  foydalanishning

oqibati bo’lib, uning asosiy sabablari o’rmon va to’qaylarni qirqib yuborish,

yaylovlarda  chorva  mollarini  boqish normasiga  amal  qilmaslik, dehqonchilik

yuritishning  noto’g’ri  metodlaridan  foydalanish

va

boshqalardir.  Turli

ma’lumotlarga ko’ra har kuni yer yuzida eroziya natijasida 3500 gektar unumdor

tuproqli  yerlar  ishdan chiqadi.  Suv  eroziyasi  ko’proq,  tog’ oldi  va  tog’li

rayonlarda, shamol eroziyasi  tekisliklarda  kuzatiladi.  Chang  bo’ronlari

natijasida bir necha soat ichida tuproqning 25 santimetrgacha bo’lgan qatlamini

shamol butunlay o’chirib ketganligi haqida malumotlar mavjud.

Тuproq  eroziyasini  vujudga  keltiruvchi  sabablarni  va omillarni  bartaraf

qilish uchun  umumiy  va mahsus profilaktik  tadbirlar  o’tkazilish kerak  bo’ladi.

Profilaktik  ishlar  asosan  daraxtzorlarni  kesishni  chegaralash yoki  umuman  man

qilishdan,  tog’ yonbag’irlaridagi  va  qiyaliklardagi  yaylovlardan  foydalanishni

tartibga  solishdan  va  boshqalardan  iboratdir.  Umumiy  tadbirlarga  qiyaliklarni

tuproq  qatlamini    suv  o’tkazuvchanligini  pasaytirishga  va  yer  yuzasida  xosil

buladigan  suv  miqdorini  (stokini)  kamaytirishga  olib  keladigan  erroziyaga  qarshi

---

57

(agrotexnik  yerga  ishlov  berish,  organik  o’gitlar  qullash,  qiyaliklarda  yerni

kundalangiga xaydash va boshqalar) usullar kiradi. Maxsus tadbirlar ( suv okimini

tartibga  soluvchi  gidrotexnik  inshootlar  qurish,  jarliklarni  mustaxkamlash,

eroziyaga  uchragan  yerlar  atrofida  daraxtzorlar  barpo  qilish,  o’ta  tik  qiyaliklarga

mahsus ishlov  berish va  boshqalar)  faqat  eroziyaga  qarshi  kurash maqsadlarda

foydalinadi.

Eroziya  jarayonlarining  oldini  olish va  unga  qarshi  kurashishuchun

ko’plabchora-tadbirlar  ishlab  chiqilgan.  Bularga  o’simliklar  qoplamini  tiklash,

agrotexnik  tadbirlarni  to’g’ri  olib borish,  yashil himoya  qalqonlarini  bunyod

qilish, 

gidrotexnik

tadbirlarni  rejali  o’tkazish

va  boshqalar  kiradi.

Sug’oriladigandehqonchilik 

rayonlaridatuproqlarning

sho’rlanishi 

asosiy

ekologik  muammolardan hisoblanadi. Tuproqlarning  sho’rlanishi  sug’orishni

noto’g’ri  olib  borganda  yer osti  suvlari  sathining  ko’tarilishi  natijasida  ro’y

beradi. Birlamchi va ikkilamchi sho’rlanish kuzatiladi. Ikkilamchi sho’rlanishda

suv kappilyarlar  orqali  ko’tarilib  tuzi  tuproqda  qoladi  yoki  ortiqcha sug’orish

natijasida yer osti suvlari erigan tuzlar bilan sho’rlanadi. Ikkilamchi sho’rlanish

ko’proq zarar etkazadi Tuproqlarning botqoqlanishi asosan namlik ko’p joylarda

kuzatiladi. Suv omborlari atrofida ham botqoqlangan uchastkalar vujudga keladi.

Botqoqlarni  quritish

uchun

mahsus

melioratsiya  tadbirlari

o’tkaziladi.

Tuproqlarni  ifloslanishdan  saqlash muhim  ahamiyatga ega.  qishloq  xo’jaligini

kimyolashtirish tuproqlarning  turli kimyoviy birikmalar  bilan  ifloslanishini

kuchaytirib  yuboradi. Mineral  o’g’itlar  to’g’ri  tanlanmasa  va  me’yorida

ishlatilmasa tuproqning holati  o’zgaradi, unumdorlik  xususiyati  buziladi.

Ayniqsa,  zararkunandalarga  qarshi,  begona  o’tlarga  va  o’simlik kasalliklariga

chora  sifatida  keng  foydlaniladngan  pestisidlar

gerbisidlar,  insektisidlar,

defolliantlarni  me’yoridan  ortiq  ishlatishtuproqga  juda  salbiy  ta’sir    ko’rsatadi.

Pestitsidlar  tuproqdagi  foydali  mikroorganizmlarni  nobud  qiladi  va  chirindining

kamayishiga olib keladi

Eroziyaga qarshi kurashish uchun (konkret) aniq joy uchun ishlab chiqilgan

bir-biri  bilan  bogliq  va  biri  ikkinchisidan  kelib  chiqadigan  tadbirlar  majmuasi

---

58

zarurdir.Dehqonchilikdagi  tuproqni muhofaza qilish majmuasini  muhim  zvenolari

bo’lib  tuproqni muhofaza qiluvchi  almashlab  ekish,  ekinlarni  polosa  shaklida

(ya’ni  ekinli  va  ekin  ekilmagan  polosalar  shaklida)  ekish,  ekin  ekishni  optimal

vaqtini tanlash, o’git berish sistemasini asoslash, begona o’tlarga qarshi choralarni

o’z vaqtida o’tkazish va boshqalar hisoblanadi.

Doimiy  shamol  esadigan  rayonlarda  yemirilishga  qarshi  samarali

xisoblangan  dala  va  yaylov  shamolga  qarshi  daraxtzorlari  tashkil  qilish tavsiya

qilinadi.

Daraxtzorlar  ikki  xil  ta’sir  ko’rsatadilar:  birlamchi, muhofaza qilinadigan

o’simliklarni,  tuproq qatlamida  to’plangan  namlikni  tejab  foydalanishga  yordam

beradi,  suv  rejimini  yaxshilaydi,  ikkinchidan, quruq shamollarni  va  chang-

to’zonlar kuchini va ta’sirini pasaytiradi.

Ko’pyillik  kuzatishlar  va  daraxtzorlar  tashkil etishda  olingan  natijalar

asosida  "Soyuzxlopok"  IIB  daraxtzorlar oraligida  quyidagi  masofalar  bo’lishini

tavsiya etdi:

-kuchli  shamol  esadigan  rayonlarda;  qumli va supeschanli  tuproqli  yerlarda

1200-470 m gacha, yengil va o’rtacha suglinkali tuproqli yerlarda 200 m gacha, va

og’ir suglinkali , gil tuproqli yerlarda 250-300 m;

-o’rtacha  kuchli  shamol  esadigan  rayonlarni  qumli  va  supeschanli  tuproqli

yerlarda 200 m gacha, o’rta suglinkali tuproqli yerlarda 250-300 m, og’ir suglinkali

va gil tuproqli yerlarda 350-400m;

-kuchsiz  shamol  esadigan  rayonlarda  tuproqni  mexanik  xossasidan  qat’iy

nazar masofa 400-500 m.

Ana shu rayonlarda asosiy daraxtzorlar 3-4 qatorli, 2-3 qatorli va ikki qatorli

bo’lishi kerak.Тurt qatorli daraxtzorlar eng kuchli shamol esadigan dalalarda barpo

etilishi  kerak. Uch-turt  qatorli  daraxtzorlarni  oxirgi  qatorida  buta  turidagi  tut

ekiladi.Ikki  qatorli  daraxtzorlar  faqat  daraxtlardan  tashkil  topgan  bo’lishi  kerak.

Asosiy  shamol  yunalishiga  ko’ndalang  sug’orish dalalarini  uzunligi  1000  m

bo’lishi mumkin vahar 180-200 metr o’qariqlar o’tkazilishi kerak.

---

59