O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

2. E’LON QILINMAGAN URUSH... BUXORO
Turkiston viloyatining harbiy gubematori qilib tayinlangan 
general Chemyaev 1866 yil yanvar oyida Buxoro amirligini 
b o ‘ysundirish uchun unga qarshi e ’lon qilinmagan urush boshladi. 
Uning qo'mondonligi ostida qo‘shinlar Jizzax tomon otlandilar. Bu 
xabami eshitgan amir Muzaffar o ‘zi taxtga qayta o'tqizgan va ta ’sirida 
deb hisoblagan Q o'qon xoni Xudoyorga chor qo'shinlarining yo'lini 
to'sishni buyurdi. Xudoyorxon esa Rossiya bilan to'qnashishdan 
qo'rqib, amir Muzaffaming farmonini bajarmadi.
Chor Rossiyasi istilochilari Buxoro xonligiga qarshi urush 
harakatlarini ikki harbiy mavsumda - 1866 va 1868 yillarda o'tka- 
zadi. 1866 yilda olib borilgan istilochilik bosqinlari oqibatida 
xonlikning 0 ‘ratepa, Jizzax va Yangiqo‘rg ‘on singari hududlari 
Rossiya tarkibiga kiritiladi. Ikkinchi harbiy mavsumda - 1868 yil 
qirg'inbarotida esa Samarqandning olinishi, amir qo'shinlarining 
Zirabuloqda uzil-kesil tor-mor etilishi sodir b o ia d i. 0 ‘rta Osiyoning 
qadimiy poytaxtlaridan biri, Sohibqiron Amir Temur dovrug'ini 
jahonga yoygan Samarqandning bosib olinishi, nafaqat xonlikda, 
shu bilan bir qatorda, dunyo afkor ommasi ko‘z o ‘ngida, shimoldan 
kelgan «oq ayiq»ning yovuz maqsadlari chegara bilmasligini 
namoyon etgan edi. Amir M uzaffar talafotlar oldida qattiq esan- 
kirashga tushadi, chunki o 'z tasarrufidagi hududning qariyb teng 
yarmidan mahrum bo'lgan edi.
Chor Rossiyasi harbiy kuchlarining jang maydonlaridagi 
g'alabasini ta’minlagan omil, shubhasiz, ulaming qurol-yarog'iga, 
raketa otuvchi qurilmalarga, tez harakat qiluvchi artilleriyaga, pistonli 
miltiqlarga ega ekanligiga b o g iiq edi. Shu sababli ham, bu harbu 
zarblarda son emas, qo'rg'oshin, porox, cho'yan va temir, y a ’ni to'plar, 
zambaraklar hal qiluvchi o'rin tutadi. 1866 yilgi harbiy mavsum 
qatnashchisi, o'rta b o 'g 'in zobitlaridan bo'lgan M.Zinovevning bu 
jihatdan e ’tirofi e ’tibomi tortmay qolmaydi. Amir qo'shinlari bilan 
O 'ratepa va Jizzaxda yuzma-yuz jang qilgan bu zobit, «Ulaming
117
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(ya’ni, amir sarbozlarining - muall.) o ‘qi, ayrim istisnoli hollarda 
b o im asa, deyarli qo‘rg‘oshin yalatilgan toshchalarga o ‘xshaydi. 
Q o‘rg ‘oshinning qimmatligi yaxlit o ‘qlardan foydalanishga imkon 
berm aydi»1, deb qayd etadi.
Amir Haydar hokimiyatining oxirrog‘ida uning huzuriga 
kelgan rus elchilari safida Ye.K.Meyendorf ham b o ig a n . U o ‘zining 
keyinchalik yozgan «Orenburgdan Buxoroga sayohat» nomli asarida 
amir Haydar lashkarining qurollanish darajasi haqida fikr yuritadi. 
Elchilik tashrifining sanoqli kunlarida xonlik harbiy kuchlari haqida 
bu qadar to iiq m a iu m o t jam lashga ulgurish kishini hayratga solmay 
qolmaydi. U, mana shunday yozadi: «Sipohiylar pilta miltiq, juda 
uzun nayza va eroniylamiki kabi yoysimon qilichlar bilan qurol­
langan. Ulardan ayrimlari kalta jibalar kiyishadi, temir dubulg‘a va 
h o ‘kiz terisidan qilingan qalqon taqishadi. Artilleriya esa yigirmata 
eron zambaraklaridan iborat b o iib , uchta yoki to itta s i temir 
qoziqlari b oim ag an lafetlar bilan jihozlangan, xolos. Lafetlar, garchi 
uchta g ild irak ka o ‘matilgan b o isad a, shunga qaramay, ular katta 
qiyinchilik bilan harakatga keltiriladi»2.
0 ‘zbek xonlari, jum ladan, Buxoro hukmdorlari ham qo‘shin 
va qurol-yarog1 bobida tamomila xotirjamlikka berilgan edi deyish 
to ‘g ‘ri b oim aydi. Rossiya bosqini xavfi sezila boshlaganda, hatto 
Xiva xoni Olloqulixon amir Nasrulloga bu y o id a ittifoqlashish 
taklifini ham oraga solgan edi. Amir Nasrullo harbiy sohada m a iu m
islohotlarga qo‘l uradi-da, ora y o id a qolib ketadi. Buning m a’nosi 
shulki, u o ‘zining 34 yillik saltanati davomida xonlikdagi ichki 
nizolardan qutila olmadi. Butun harbiy kuchini itoatdan chiqqan 
viloyatlami b o ‘ysundirishga sarf etdi. Yo‘qsa, Buxoroda uzoq 
muddat yashagan, Zarafshon harbiy okrugini boshqargan, Turkis- 
tonning harbiy quw atini sinchiklab o ig a n g an G.A. Arandarenko 
aytganidek, «Nasrulloxon davrida dala to'plari sezilarli darajada 
yaxshilangan edi, ular uchun ingliz harbiy nizomidan chala-chulpa 
xabardor b o ig a n afg‘on to ‘pchilari xizinatga olinadi. O g‘ir qurolli 
otliqlar - falkonetli xasabdorlar soni ham oshiriladi, piyodalar 
ko‘paytirilib, to ‘plar himoyasida jangga kirish va qal’alarga xujum 
qilish q o ila n a boshlaydi»3.
1