O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Fozilbek Otabek о 'g ‘li.
Dukchi Eshon voqeasi, 44-45-betlar.
460
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yuradilar». Ana shunday bolalardan biri Fozilbek Otabek 
0
‘g i i
1
1927 
yilda nashr qilgan «Dukchi eshon voqeasi» kitobida shunday yozadi: 
«Yangi shaharda taxminan 8000 kishi b o is a , 2000 mayda maktab 
bolalarini olib chiqib, Tuproqqo‘rg‘on oldida, adiming tagiga qon isi 
keladirgan va tikib, sozlab qo‘yilg‘on dorlarning atrofiga odamlarni 
aylantirib qo’ydilar. Hokim chiqib, fuqaroning ko‘bligini ko‘rib, katta 
oqsoqolga «rahmat» deb, yosh bolalami ham doming bir tarafiga 
qator qilib qo'ym oqqa buyurdi. Bir tarafdan joy bo'shatib turgan 
bir kishi: «Yosh bolalar qo‘rqarmi ekan?, Odamlar orqasiga qo‘ysak 
qalay b o ia r ekan? - dedi. «Q o‘rqqani yaxshiroq. Esidan chiqmaydir. 
Dorga yaqin qo‘yulsun», - deb buyumbdir. Mingboshi kelib, doming 
qibla tarafidan odamlarni haydab yuborib, hamma maktab bolalarini 
qator qilib qo‘ydi. Bir vaqt, soat o iig a yaqin ediki, bir to ‘p, zanjir 
bilan q o i-o y o g ‘i bogiangan olti kishini o ‘rtaga olib, o ia n aytishib 
keldi va dor tagiga keltirib qator-qator qildi. Bulaming oldiga to ‘rt 
nog'ora osgan soldatlarni qo‘ydi. Ulaming ichida eshonni ikki soddat 
etaklab, yig‘inning atrofini aylantirib, «eshon shu odammi?» deb 
s o ia b yurdi... Xalqdan ovoz chiqmaganidan g ‘azablanib, bir kattakoni 
oxiri qattiq ovoz bilan: «Albatta hammalaring bilasizlar, bovujud 
aytmaysizlar, isyon qilmoqni ham sizlar bilgansizlar. Shuni aytmay 
xiyonat qilib, shuncha qahramon askarlaming nobud b o im o g 'ig a 
sabab boidingizlar. Agarda hech kim tanimasa, shu yig‘indagi butun 
xalqni pulemyotga tutamiz. Biror jon qolmaydir», deb siyosat qilib 
edi, har tarafdan odamlar o'zini ko'rsatm ay turib, «shu kishi eshon!», 
deb qichqirishdilar... Zolim to ‘ralar bundan o ‘z siyosatlari haddu 
kamoliga yetganini bilib, bir-biriga qarab kular edilar. Xalq b o isa , 
dor tagida m ung‘ayib, b o ’ynini qisib, y ig ia b turganlarni ko‘rib, toqat 
qilolmay, sekin-sekm y ig ia r edi». Shu vaqt ediki, yig'in tashqarisida 
voy-voylab, 
dod-faryod 
b o iib
ketdi. 
Qarasak, 
osiladirg'on 
odamlaming bola-chaqalari, xotin-qiz, o ‘shoq bolalari ekan. Xotinlar 
«Tul b o id ik !» deb, bolalar b o is a «Etim boidik!», deb faryod qilar 
edilar. Bu holni qo‘rgan xalqning ko‘ngli yana buzilib. xoinlardan 
qo'rqib o'zlarini y ig id an to'xtatar edilar»2. Chunki xalq o ‘zining 
buyuk farzandidan judo boiayotganini, musulmon olami o ‘zining 
yetuk allomaiaridan birini yo’qotayotganini sezayotgan edi. Bu voqea 
mustamlakachilaming Muhammad Alidan qanday qo'rqqanini ham
1 
Fozilbek Otabek о ‘g ‘li
Andijonning «Devonaboy» dahasida tug’ilgan, ruscha, 
m usulmoncha m a iu m o tg a ega bo‘lgan, arab va fors tillarini bilgan jum alist sifatida 
yaxshi tanilgan, jadidchilik, istiqlolchilik kurashida faol qatnashgan. 1938 yili 
qatag'on qilingan.
- Fozilbek Otabek o'g'li.
Dukchi Eshon voqeasi, 49-50-betlar.
461
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ko‘rsatadi. Ular dor tagida turgan mahbuslaming xalqqa aytadigan 
so‘zlaridan ham qo‘rqib nog‘ora bilan tovushlami bo‘g ‘ishga 
urinishgan. Chor amaldorlari o ‘lim oldidagi insonning oxirgi iltimosi 
bajarilishi shartligi haqidagi umuminsoniy, xalqaro qonun-qoidani 
ham poymol qilishdi.
«Eshonni doming tagiga olib kelib, oyog‘idagi temir kishanni 
ochamiz deb urindilar, - yozadi Fozilbek Otabek o ‘g ‘li, - iloj 
b o im ad i shekilli, bolg‘a bilan umb sindirdilar va boshqa rafiqlarining 
kishanlarini ham urib sindirishdi... Qozi birinchi eshonga, ikkinchi 
Chibil b o iisg a va boshqalariga bir-bir iymon o ‘qutdi... Chibil1 b o iis
o ‘zini rostlab, dadillik va baland ovoz bilan: «О musulmonlar! Guvoh 
boiinglar, men nohaq ketayotibman, manga bu hokimlar zulm 
qildilar...» deb so‘zlab turib edi, hokim kelib: «Bas, bas!» dedi. Unga 
quloq solmay yana so‘zlab turub edi, ikki soldat kelib miltiqning 
qo‘ndog‘i bilan 4-5 marta urdi, shundan keyin indamay qoldi. Bu 
holda biri kelib doming arg‘amchilarini tushurib, sirtmoqlarini ochib, 
tuzatib qo‘ydi. Keyin ikki soldat yerda turgan xaltalami olib kelib 
qator turgan bandi asirlar boshiga kiyim-boshlari ustidan kiydirib 
qo‘ydi. Bechoralaming oq xaltalar ichida nima holga tushgani bizga 
m a’lum emas... Bulami sudrab, dor tagiga keltirib, uning ostiga 
qo‘yilgan ikki pog‘analik kursiga «chiq, chiq» deb eshonni chiqardi. 
Shu holda kafan ichida bir o ‘zi qadam qo‘yib chiqdi va baland ovoz 
bilan: «Ey musulmon birodarlar! Guvoh bo ‘linglar, man nohaq tuhmat 
bilan ketib turubman. Bola-chaqalarim mayda-chuyda, ko‘p edi. Bu 
hokim va to ‘ralar yaxshi adolat qilmadi. To‘g ‘ri haqiqat qilmadi. 
Duo qilinglar, shu zolimlami...» degan vaqtda to ‘raning ishorati 
bilan birdan sirtmoqlami solib, kursilami tepib yubordilar. Bu oltita 
kishidan ikkitasi bir-ikki burilib, oyog'ini umb qimirlamay qoldi. 
Boshqalari pirillab aylanib, buralib, ikki tomon doming yog‘ochiga 
urilib, nihoyat qiynalib ko‘p ovora b o ‘ldilar. Buni ko‘rib turgan yosh 
bolalaming k o ‘blari qo‘rqib: «Dod, ota, ona!» deb y ig ia b yubordilar. 
4 -5 tasining hushi ketib qoldi va yiqildi. Bolalar turgan taraf to ‘polon 
b o ‘lib ketdi...»2.
Domi tikar vaqtida dorlaming tagiga odam bo‘yi pastroq 
chuqurlar kavlab ustiga bo'yra yopib qo‘yilgan ekan. Sirtmoqni 
kesish bilan jasadlar chuqur go‘rga quladi. Jallodlar bir arava ohak
1 So'nggi tadqiqotlarga k o 'ra K o'gart bo'lisi boshlig‘i Chibil Abdullabiev 
osib o id irilm ag an , bir umrlik katorgaga hukm qilingan. Q a r a n g: Alinazar 
Egamnazarov. Siz bilgan Dukchi Eshon, 20-bet.
2