Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti ko‘p ukladli ijtimoiy-
iqtisodiy xo'jalik tarkibga asoslangan bo'lib, bir qator rivojlanayotgan
mamlakatlarda kapitalistik xo'jalik ukladi bilan bir qatorda hamon urug'-
aymoqchilik va patriarxal islilab chiqarish munosabatlar ham mav
judligini ko'rishimiz mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqti
sodiyotida
davlat monopolistik va xususiy mulkchilik xo'jalik ukladlari
muhim rol o'ynaydi. Davlat sektorini
rivojlantirish bosqichi, kapitalistik
ishbilarmonlikni kengaytirish siyosati bilan olib boriladi. Buning
natijasida esa
davlat monopolistik kapitaliz/ni
paydo bo'ladi va rivojlanadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida ko'p ukladli xo'jalik
haqida fikr yuritilganda shuni alohida ta ’kidlab o'tish lozimki, ular,
asosan, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining mavqeyi ancha yuqori
bo'lganligi uchun ham, ushbu mamlakatlar, asosan, qishloq x o '
jaligi mamlakatlari hisoblanadi. Ushbu mamlakatlarda kichik tovar
xo'jaligi bevosita patriarxal va natural ishlab chiqarish munosa
batlam ing keng tarqalganligi bois, qishloq xo'jaligida yuqori aha
miyatga egadir. Ozodlikka erishgan
mamlakatlarda amal qiluvchi
xususiy kapitalistik xo'jalik ukladi o 'z ichiga kapitalistik mulk
chilikning turli shakllarini qamrab oladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar bir-biridan xususiy kapitalistik
munosabatlaming rivojlanish darajasi bo'yicha farq qiladi. Iqtisodiy
jihatdan ancha ilgarilab ketgan rivojlanayotgan mamlakatlaming
kapitalistik bozor munosabatlari sistemali tuzilish alomatlarini kasb
etadi. Shuningdek, bir qator mamlakatlarda
davlat monopolistik
kapitalizmi alomatlarining shakllanishi ro'y beradi. Nisbatan past
darajada rivojlanayotgan mamlakatlar guruhlarida milliy xususiy
kapitalistik uklad endigina shakllanish pallasida turibdi.
Jahon iqtisodiyotida milliy xususiy kapitalistik xo'jalik ukladi
alomatlarining rivojlanishi va shakllanishi, jamg'arish muammolari
(ya’ni, pul resurslarining yetishmovchiligi bilan) va jamg'arilgan
mablag'lar
asosan savdoga, (ichki va tashqi), ko'chmas mulklarni
sotib olishga, mashinalami ta’mirlashga sug'urtalashga, benzin quyish
va boshqalar, shuningdek, sarmoyalaming katta qismi aylanadigan
joylarga yo'naltiriladi. Ishlab chiqarish sohasida kapital faqatgina qulay
shart-sharoitlami yaratish maqsadida sarf qilinadi. Ammo aksariyat
hollarda ozodlikka erishgan m am lakatlar
iqtisodiyotida xorijiy
sarmoyalar asosiy mavqeni egallagan bo'lib, ular, odatda, mahalliy
tadbirkorlarga nisbatan yon berishni istashmaydi.
Milliy mustaqillikka erishgan m am lakatlam ing ko'pchiligida
paydo bo'ladigan va rivojlanib boradigan kapitalizm periferik
89
xarakter kasb etadi. Bu shuni anglatadiki, u sanoati rivojlangan
kapitalistik mamlakatlardan nafaqat rivojlanish darajasi bo'yicha,
balki eng muhimi, ishlab chiqarish usullarining
modeli va moddiy
ne’matlar taqsimoti bo'yicha ham tubdan farq qiladi. Kapitalistik
ishlab chiqarish markazlari jamg'arishning organik va o'zaro alo
qador doimiy o'sish jarayonida, milliy zaminda paydo bo'ladi va
rivojlanadi. Bu yerda intensiv elementlar rivojlanishidagi bog'liqlik
mavjud emasdir. Moslashuvchanlik (imitatsiya) aholining boy
qatlamlari o'zlari uchun zaruriy bo'lgan barcha narsalami qo'lga
kirita oladigan maxsus bozorlarning tashkil topishidan boshlanadi.
Bunday vaziyat aholining asosiy qismini kambag'allikka mahkum
etib, ularni bozorlarda erkin muomalada bo'lish imkoniyatidan
mahrum etadi.
M a’lumki, jahon iqtisodiyotida transm illiy korporatsiyalar
tomonidan joriy
qilingan yangi texnikalar, odatda, kechagi kunga
mos kelsa-da, ammo ulaming bozor narxlari juda yuqoriligicha qolishi
mumkin. Periferik kapitalizmining rivojlanishi asinxronik, ya’ni
noteng holatda amalga oshadi. Iqtisodiy o'sish va siyosiy demokratiya
paralell ravishda rivojlanmay, balki ko'pincha teskari holatda ham
sodir bo'lib, bir-biridan sezilarli darajada uzoqlashib boradi. Ba’zi
bir rivojlanayotgan mamlakatlar periferik
kapitalizm modelini joriy
qilar ekan, ko'pchilik hollarda uni chetlab o'tish maqsadida o'ziga
xosliklami hisobga olib, ichki kuchlar va mablag'larni topish orqali
taraqqiyotning yuqori cho'qqilari tomon harakat qilishmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlaming ko'pchiligini bir-biriga o'x
shash tomonlari ulaming iqtisodiy qashshoqligi, aholisining qo-
loqligi, ishsizlik darajasining yuqoriligi, sanoati rivojlangan m am
lakatlardan katta miqdorda qarzdorligi hisoblanadi. K o'pchilik
rivojlanayotgan m am lakatlar o'zining to'laqonli
ijtim oiy-iqti-
sodiy, siyosiy va madaniy rivojlanishi bilan, shuningdek, aholisi
ning turmush tarzi bo'yicha sanoatlashgan ilg'or mamlakatlardan
20—50 marotaba orqada qolmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
