Ozbekiston respublikasi oliy va

tayanilmaydi, bu matematik jumla boshqa teoremalar oxirida aksio­
malar ЬДап asoslanishi kerak bo'ladi.
Maktab geometriya kursida quyidagi aksiomalar sistemasi mavjud.
1. Tegishlilik aksiomasi:
a) har qanday to‘g‘ri chiziq nuqtalar to ‘plamidan iboratdir.
b) har qanday ikki nuqtadan bitta va faqat bitta to ‘g‘ri chiziq
o'tkazish mumkin.
d) har qanday to‘g‘ri chiziqni olmaylik, shu to‘g‘ri chiziqqa tegishli
bo‘lgan va tegishli bo'lmagan nuqtalar mavjud.
2. Masofa aksiomasi:
a) har bir kesmaning uzunligi shu kesmaning har qanday nuqtasi
ajratgan masofalar uzunliklarining yig'indisiga teng:
b) A nuqtadan В nuqtagacha bo'lgan masofa В nuqtadan A
nuqtagacha bo'lgan masofaga teng: \AB\ = \BA\.
d) Ixtiyoriy uchta А, В, С nuqta uchun A dan С gacha bo'lgan
masofa A dan В gacha va В dan С gacha bo'lgan masofalar yig'indisidan
katta emas: \AC\^AB\+\BC\.
3. Tartib aksiomasi:
18 — S. Atixonov
273

---

a) to ‘g ‘ri chiziqdagi uchta nuqtadan bittasi va faqat bittasi qolgan 
ikkitasi orasida yotadi.
b) to ‘g‘ri chiziq tekislikni ikki yarim tekislikka ajratadi.
4. Harakat aksiomasi:
a) 
Agar 
[ЛЦ
masofa musbat bo‘lib, u
\AXB \
masofaga teng bo‘lsa, 
A
nuqtani 
A t
nuqta va 
В
nuqtani 
Bt
nuqtaga akslantiruvchi faqat ikkita 
siljitish mumkin.
5. P a r a l e l l i k a k s i o m a s i :
Berilgan nuqtadan to ‘g‘ri chiziqqa b itta va faqat b itta parallel 
to ‘g‘ri chiziq o ‘tkazish mumkin. 
v
2-§. Postulat
«Postulat» so‘zi lotincha so‘z bo‘lib, uning lug'aviy m a’nosi «talabni 
belgilovchi» demakdir. Postulat — bu m a’lum bir talab yoki shartlam i 
ifodalovchi matematik hukm bo£lib, bundagi talab va shartlarni ba'zi 
bir tushuncha yoki tushunchalar orasidagfm unosabatlar orqali qanoat- 
lantiradi.
1-misol. Evklidning «Negizlar» kitobida paralellik aksiomasi «beshinchi 
postulat» deb atalgan qadimgi matematiklar ana shu paralellik aksiomasini 
XIX asrning boshlarigacha isbotlashga urinib keldilar. Bu urinishlar har 
doim muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. Paralellik aksiomasining to‘g‘riligi hech 
kimda shubha tug'dirmasada, uni mavjud aksiomalarning va ilgari isbot 
qilingan geometrik faktlarning asosi uchun qabul qilish mumkin emasmikan, 
ya’ni u o'zicha teoremadan iborat emasmikan, degan savol barcha 
matematiklami qiziqtirar edi. Parallel to'g‘ri chiziqlar aksiomasini teskarisidan 
faraz qilish usuli bilan, ya’ni nuqta orqali berilgan to‘g‘ri chiziqqa parallel 
bir nechta to ‘g‘ri chiziq o'tkazish mumkin, deb qabul qilib isbotlashga 
urinishlar matematik qonuniyatlarga zid bo'lgan holatlarni keltirib chiqarishi 
kerak edi, ammo bunday bo'lmadi. Buyuk rus matematigi N.I.Lobachevskiy 
va undan bexabar holda venger matematigi Ya.Boya nuqta orqali berilgan 
to‘g‘ri chiziqqa parallel bir necha to‘g‘ri chiziq o'tkazish mumkin, degan 
farazni qabul qilib, boshqa «noyevklid geometriya«ni qurish mumkmligini 
isbot qildilar. Lobachevskiy geometriyasi ana shunday dunyoga keldi.
2-misoI. Munosabatlar ekvivalentligining ta ’rifi ham quyidagi uchta 
postulat orqali ifodalanadi;
1
) munosabat refleksiv boiishi kerak: V ae 
A : a
__ - __
>a;
2
) munosabat simmetrik bo'lishi kerak:
\/a ,b e A
: ( a— ^
=> (д — ^