O‘zbekiston respublikasi oliy va

2. Соликни узоқ ва қисқа муддатли таъсири 
 
Соликни алохида фирма фаолиятига таъсирини караймиз. Фараз қилайлик, солик 
фирманинг ишлаб чиқариш хажмидан олинади ва у маҳсулот нархига таъсир қилмайди. 
Биз кѝрамизки, ишлаб чиқариш хажмига қѝйилган солик фирмани ишлаб чиқариш 
хажмини қисқартиришга ундайди (11-расм). 

---

605 
11-расм. Рақобатлашувчи фирманинг ишлаб чиқариш хажмига соликнинг таъсири. 
Расмдан кѝриш мумкинки, қисқа муддатли оралиқда мусбат иқтисодий фойда билан 
ишлаѐтган фирма 
1
q  хажмда маҳсулот ишлаб чикариб 
1
P  бозор нархида сотади. Солик хар 
бир ишлаб чикарилган маҳсулот бирлигига қѝйилганлиги учун, у фирманинг чекли 
ҳаражатини 
1
MC  дан 
t
MC
MC


1
2
(t - бир бирлик маҳсулотга қѝйилган солик) холатга 
силжитади. Солик худди шундай ѝртача ѝзгарувчан ҳаражатни хам t миқдорга юқорига 
силжитади. 
Энди фараз қилайлик, тармоқдаги барча фирмалар солиққа тортилган. Мавжуд бозор 
нархида хар бир фирма ѝз ишлаб чиқариш хажмини қисқартиргани учун тармоқнинг хам 
ялпи маҳсулоти қисқаради ва бу бозор нархининг ошишига сабаб бѝлади (12-расм). 
12-расм. Соликни тармоқ ишлаб чиқариш хажмига таъсири. 
Расмдан кѝриш мумкинки, тармоқнинг умумий таклифини 
1
S  äàí 
t
S
S


1
2
холатга 
силжиши бозор нархини 
1
P  дан 
2
P  га ѝстиради. Нархнинг ошиши, фирмаларни ишлаб 
чиқариш хажмини нарх ѝзгармагандагига нисбатан камрок қисқартиришга ундайди. 
Узоқ муддатли оралиқни қарайдиган бѝлсак, ишлаб чиқариш хажмига қѝйилган 
солик баъзи бир фирмаларни бизнесдан чикишга мажбур қилади. 
13-расмда соликни узоқ муддатли оралиқдаги таъсири акс эттирилган. 
MC
2
=MC
1
+t 
MC
1
AVC
2
= AVC
1
+t 
P
1
AVC
1
Q 
q
2
q
1
S
2
=S
1
+t 
D 
S
1
P
P
2
P
1
Q
Q
2
Q
1
LAC
2
AVC
1
+t 
LAC
1
1AV
C
1
+t 
P
2
P
1
P 
A
V
C
1
+
t 
P 
S
2
E
2
S
1
P
2
D 
E
1
P
1

---

606 
13-расм. Тармоқ ишлаб чиқариш хажмига соликнинг узоқ муддатли таъсири. 
а) расмдан кѝриш мумкинки, солик хар бир фирманинг узоқ муддатли оралиқдаги 
ѝртача ҳаражатини силжишга олиб келади. Бу ѝз навбатида баъзи бир ҳаражатлари юқори 
бѝлган фирмалар фойдасини қисқартириб нолга тенглаштиради. Улар бу тармоқдан чикиб 
бошқа, кѝпрок фойда оладиган тармоқларга ѝта бошлайди. Натижада бу бозор таклифи 
чизиғини чапга (б расм) юқорига силжитади (
1
S  дан 
2
S  холатга) ва ҳаражатлар ошганини 
кѝрсатади. Бозор нархи 
1
P  дан 
2
P  га ѝсади, бозор таклифи эса 
1
Q  дан 
2
Q  га камаяди. Солик 
таъсири тугагандан кейин, яъни тармоқда янги узоқ муддатли мувозанат (Е
2
нукта) вужудга 
келганда тармоқда камрок маҳсулот ишлаб чиқарувчи камрок фирма колади.