O‘zbekiston respublikasi oliy va

Музокара олиб бориш ва шартнома тўзиш ҳаражатлари - шартномаларни тузиш 
учун кетган вақт, ресурслар, савдо-сотиқни ҳуқуқий расмийлаштириш билан боғлиқ 
ҳаражатлар. 
Ўлчаш билан боғлиқ ҳаражатлар, асосан ѝлчаш асбоблари учун ҳамда ѝлчаш учун 
сарфланган ҳаражатлар билан боғлиқ. Кѝп ҳолларда ѝлчаш жараѐни қийин кечади. Масалан, 
товар сифатини баҳолаш, ишга қабул қилинадиган ишчининг малакасини баҳолаш. 
Мулк эгасини ҳимоя қилиш ва спецификация ҳаражатлари кѝпинча ишончли 
ҳуқуқий ҳимоя яхши йулга қѝйилмаган жойларда вужудга келади. Бундай жойларда 
иқтисодий субъектлар ҳуқуқининг бузилиши кучаяди. Ҳуқуқларни жойига қѝйиш учун вақт, 
маблағ сарфланади. 
Оппортунистик ҳаракатлари ҳаражатлари ҳам ахборотнинг асимметриклиги 
билан боғлиқ. Оппортунистик ҳаражат деб, шерик ҳисобидан фойда олиш мақсадида 
шартномада кѝрсатилган шартлари бажаришдан воз кечадиган шахслар ҳаракатига айтилади. 
Шундай қилиб, трансакцион ҳаражатлар товарлар алмашиши жараѐнигача, алмашиши 
жараѐнида ва алмашишдан кейинги даврда вужудга келади. 
 
2. Коуз теоремаси. Ижобий ва салбий ташки самарага таъсир қилиш.
 

---

588 
Ташқи самаралар ѐки экстерналилар (externalites) – бозордаги олди-сотдидан 
олинадиган, лекин нархда ѝз ифодасини топмаган ҳаражат ѐки фойда. Улар муайян 
операцияда қатнашадиган бозор субъектлари билан бир қаторда учинчи томон билан боғлиқ 
бѝлгани учун ҳам «ташқи» деб қабул қилинади. Ушбу ҳаражатлар ѐки ютуқлар (фойда) 
товарлар ва хизматларни ҳам ишлаб чиқаришда, ҳам истеъмол қилишда вужудга келади. 
Ташқи самара мусбат (ижобий) ва манфий (салбий) самараларга бѝлинади. Манфий 
самара ҳаражатлар билан боғлиқ бѝлса, мусбат самара учунчи томоннинг ютуғи билан 
боғлиқдир. Шундай қилиб, ташқи самара ижтимоий ҳаражатлар (ютуқлар) ва хусусий 
хражатлар (ютуқлар) ѝртасидаги фарқни кѝрсатади. 
MSC = MPC + MEC, 
бу ерда MSC – ижтимоий чекли ҳаражат; 
MPC – хусусий чекли ҳаражат; 
МЕС – тушқи чекли ҳаражат (Marginal External Cost).
Агар бир иқтисодий субъектнинг фаолияти бошқа иқтисодий субъектлар фаолиятида 
ҳаражатларга олиб келса, салбий ташқи самара вужудга келади. Масалан, химия заводи 
фойдаланилган сувни етарли даражада тозаламасдан дарѐга оқизмоқда, дейлик. Чиқинди сув 
ҳажми завод ишлаб чиқаришига пропорционал бѝлса, завод қанча кѝп маҳсулот ишлаб 
чиқарса, у атроф муҳитни шунча кѝп ифлослантиради. Химия заводи махсус сув тозалаш 
иншооти қурмаганлиги учун, чиқинди сув тѝлиқ тозаланмайди, демак заводнинг хусусий 
чекли ҳаражати ижтимоий чекли ҳаражатидан паст бѝлади, нима учун деганда унинг 
ҳаражати сувни тозалаш билан боғлиқ ҳаражатдан холи. Завод ҳаражатларни тежаш асосида 
кѝпроқ маҳсулот ишлаб чиқаради. Ишлаб чиқарган маҳсулот ҳажми самарали ҳажмдан кѝп 
бѝлади. (1-расм). 
Р MSC = MPC + MEC, 
Р
2
Е
2
МЕС S= MEC, 
Е
1
D –MSB 
Q 
Q
2
Q
1 
1- расм. Манфий (салбий) ташқи самара 
Сувни тозалашга ҳаражат қилмаганда заводнинг ишлаб чиқариш ҳажми Q
1
га, унинг 
нархи Р
1
га тенг ва Е
1
нуқтада бозор мувозанти ѝрнатилади. Е
1
нуқтада кесишадиган талаб 
чизиғи чекли ижтимоий ютуқ MSВни ифлосланса, таклиф чизиғи хусусий чекли ҳаражат 
МРС ни ифодалайди. Е
1
нуқтада бозор мувозанати ѝрнатилганда чекли хусусий ҳаражат 
чекли ижтимоий ютуққа тенг бѝлади: 

---

589