O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

2.7. Shartnoma  shartlari  buzilishiga  javobgarlik.  Zararlar  tushunchasi 
 
Umumiy  qoida  bo‘yicha  shartnoma  taraflarning  kelishuviga  muvofiq 
o‘zlashtirilishi va bekor qilinishi mumkin. 
Taraflardan  birining  talabi  bilan  shartnoma  sud  tomonidan  faqat  quyidagi 
hollardagina o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin: 
Ikkinchi taraf shartnomani jiddiy ravishda buzsa; 
Fuqarolik  Kodeksi  boshqa  qonunlar  va  shartnomada  nazarda  tutilgan  o‘zga 
holatlarda; 
Taraflarning  biri  shartnomani  buzish  ikkinchi  tarafga  shartnoma  tuzishga  umid 
qilishga haqli bo‘lgan narsadan ko‘p darajada. 
Taraflardan  birining shartnomani buzishi ikkinchi tarafga  ko‘p darajada  zarar 
yetkazishi shartnomani jiddiy buzish hisoblanadi.  
Bir  taraf  shartnomani  bajarishdan  bosh  tortsa  yoki  qisman  bosh  tortib,  qonun 
yoxud taraflarning kelishuviga mos kelmasa, shartnoma tegishlicha bekor qilingan va 
o‘zgartirilgan hisoblanadi. 
Vaziyatni taraflar oldindan ko‘ra olganlarida shartnomani umuman tuzmasliklari 
yoki  boshqa  shartlar  bilan  tuzilishi  mumkin  bo‘lgan  darajada    o‘zgartirishi  jiddiy 
o‘zgarish hisoblanadi. 
Shartnoma  qanday  shaklda  tuzilgan  bo‘lsa,  uni  o‘zgartirish  yoki  bekor  qilish 
to‘g‘risidagi  kelishuv  ham  shunday  shaklda  tuziladi  (  basharti  qonun  hujjatlaridan, 
shartnoma yoki ish muomalasi odatlaridan boshqa tartib kelib chiqmasa). 
Bir  taraf  shartnomani  o‘zgartirish  yoki  bekor  qilish  haqidagi  taklifga  ikkinchi 
tarafdan  rad  javobi  olganidan  keyingina  sudga  taqdim  etishi  mumkin.  Yoxud 
qonunda  shartnomada  belgilangan  muddatda,  bunday  muddat  bo‘lmaganida  esa  – 
o‘ttiz kunlik muddatda javob olmaganidan keyin shartnomani o‘zgartirish yoki bekor 
qilish haqidagi talabni sudga taqdim etishi mumkin. 
Jarima  sanksiyalari  va  ko‘rilgan  zararlarni  qoplash.  Jarima  sanksiyalari 
shartnomadagi  majburiyatlarni  bajarmaganlik  yoki  unda  belgilanmagan  shartlarni 
bajarganlik    uchun  o‘rnatiladi.  Ko‘p  hollarda  ular  tovarni  belgilangan  muddatda 
yetkazib  bermaganligi  uchun,  tovarning  sifati  va  texnik  darajasi  shartnomaning 
shartiga  zid  kelsa,  to‘lov  majburiyatlarini    bajarmaganlik  yoki  kechiktirilganligi 
uchun  qo‘llaniladi.  Kontragentlar  tijorat  munosabatlarining  umumiy  qoidasi  bo‘lib, 
«jarima  sanktsiyalari  o‘zlarining  hajmi  va  hisoblanish  tartibi  bilan    majburiyatlarni 
bajarish  uchun  majburiy  bo‘lishi  kerak.  Importyorlar  tomonidan  o‘rnatilgan 
asoslanmagan    jarima  sanktsiyalari,  eksportyorlar  tomonidan  tijorat  takliflarida 
narxlarning yuqorilashishi kabi javobli harakatlarga olib kelmoqda.  

---

46 
 
Tovarlarni yetkazib berishni kechiktirilishi sharoitida jarima sanktsiyalari har bir 
kechiktirilayotgan muddat (soat, kun, oy) uchun o‘sib boradi va bunda majburiyatini 
bajarmayotgan tomonga zarur choralarni ko‘rishi uchun, holatni to‘g‘rilashga sharoit 
yaratib  turadi.    Odatda  bu  jarima  sanktsiyalari  yetkazilmagan  tovarning  umumiy 
summasidan 5 yoki 10 % atrofida chegaralanadii.  
Zararlarni  hisoblash  uslubi,  majburiyatlarni  bajarishdagi  kechiktirishlar  yoki 
kafolatlangan  tovar  harakteristikasidagi  farqlarga  qarab  shartnoma  tuzayotganda 
tomonlar  o‘zaro kelishadi.  
Shuningdek  shartnomada  zarar  ko‘rishning  chegaralangan  hajmi  ko‘rsatiladi. 
Bunda  agar  zarar  belgilangan  chegaradan  o‘tib  ketsa,  shartnomani  bekor  qilib, 
belgilangan  kafolatlardan  foydalanish  imkoniyatiga  ega  bo‘ladi,  albatta  agar  bu 
shartnomada  ko‘rsatilgan  bo‘lsa.  Kafolat  mablag‘larini  olgan  importyor  o‘zining 
qilgan  harajatlari  va  ko‘rgan  zararlariga  ishlatadi.  Tomonlar  har  doim  o‘zlarining 
javobgarliklarini  chegaralashga  harakat  qiladilar.  Eksportyorlar  o‘zlarini  bilvosita 
zararlarni  qoplashdan  qochishga  harakat  qiladilar.  Bunday  muammolarni  eng 
kafolatlangan yechimi bo‘lib, sug‘urta hisoblanadi.