O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta

Raqamli dasturda boshqariladigan dastgohlar.

Sanoatda programma (dastur) yordamida boshqariladigan dastgohlar tobora keng ishlatilmoqda. Alfavit raqamli kodda berilgan va aniq bir tilda yozilgan hamda dastgoh ish organlarini belgilangan ishni bajarishni ta‘minlovchi komandalar izchilligi ko‘rinishida berilgan programma bo‘yicha boshqarish, metal kesish, jihozini programma yordamida boshqarish deyiladi.
Programma chizma haqida analog raqam ko‘rinishida, ya‘ni sonlar, shartli grafik tasvirlar, turli so‘z va ko‘rsatmalar, shartli belgilar va boshqa simvollar ko‘rinishida yozilgan ma‘lumotlardan iborat. Sonli programma yordamida boshqarish qurilmasi va ma‘lumotlarni dastgohlarning ijrochi mexanizmlari uchun boshqarish komandalariga o‘zgartirib beriladi hamda ularning bajarilishini tekshiradi.
Umumiy holda boshqarish komandasini tayyorlash deganda berilgan detal ishlanilishini boshqarish uchun zarur bo‘lgan komandalarni tayyorlash, hisoblash va yozish tushuniladi.
Sonli programma yordamida boshqarish tizimsi bu komandalarni avtomatik tarzda o‘qiydi va bajaradi. Programmalarni yozish uchun ishlatiladigan kodlarning asosi 2 lik va 10 lik sanoq tizimlaridan iborat.
Bir detalga ishlov berib boshqa detalga o‘tishi uchun perfolenta, perfokarta, magnit lentaga yozilgan programmalar almashtiriladi.
Raqamli yoki sonli programmalar yordamida boshqariladigan dastgohlarning avzalliklari quyidagilardan iborat:
Odam dastgohda ishlashdan ozod bo‘ladi;
Mehnat unumdorligi ortadi, jihozlar ish bilan ko‘proq ta‘minlanadi;
Jihozlarning samaradorligi yuqori, programma yordamida boshqariladigan bitta dastgoh 8 tagacha dastgohning o‘rnini bosadi;
sonli programma yordamida boshqariladigan dastgohlar avtomat liniyalar tuzish oson.
Programma yordamida boshqarishni joriy etish sanoat tarmog‘i uchun texnologik programmani tayyorlashni markazlashtirishga, uning malakali programmachi kadrlar tayyorlashga imkoniyat beradi, sifat ortadi, brak miqdori kamayadi.
Programma yordamida boshqariladigan dastgohlardan tuzilgan avtomatik liniyalarni EHMga ulash oson. EHM oldidan tuzilgan programma bo‘yicha butun liniyani ishini tashkil etadi. Qayta sozlash zarur bo‘lgan taqdirda yangi buyum kodi kiritiladi va EHM jihozining ishini o‘zgartiradi. Programma yordamida boshqarish tizimsi murakkab shaklli detallar tayyorlashda ayniqsa samarali ishlaydi.
Programmalashtirishning 2 ta usuli mavjud bo‘lib:
Birinchi usulda detal chizmasi olinadi va jadval yoki analitik ko‘rinishdagi tenglama ko‘rinishida kodlanadi. Bunda dastgoh asbobi va ish organlari harakatining trayektoriyasi elementar uchastkalarga bo‘lib chiqiladi. Har bir uchastkaning koordinatalri x, u, z o‘qlariga ortirma ko‘rinishida tushuntiriladi. Programma eltgich hajmi kichikroq bo‘lishi uchun magnitli lentaga yozishga mo‘ljallangan bir necha yo‘lcha bor. (6 ta yoki 8 ta). Programma universal yoki maxsus hisoblash mashinasiga kiritiladi.
Programma tuzishning ikkinchi usuli boshqaruvchi mashinani o‘qitishdan iborat. Bu usulda chizmada asbob yoki detalning harakat trayektoriyasi jadvali yoki tenglamasini tuzish shart emas. Bu holda dastgohga zagotovka o‘rnatiladi va programma qurilmasi ulanadi. Ishchi dastgohni qo‘lda bajarib, chizma bo‘yicha birinchi detalni tayyorlaydi va ishlov berishga doir ma‘lumotlar dastgohning magnit lentasiga avtomatik tarzda yoziladi.
Zagotovkalarga mexanik ishlov berishda ish harakati va qo‘shimcha xarakatlarning ma‘lum izchilligini ta‘minlash lozim. Ana shu izchillikka programma deyiladi.
Dastgohni ijro organlari xarakatlantiruvchi mexanizmlarga ta‘sir etadigan qurilmalar boshqarish tizimlari deb ataladi. Dastgohlarda ishlov berishdagi qo‘lda boshqarish programmani dastlabki informasiya (chizma, texnologik xujjatlar), shuningdek dastgox va asbobni ishini o‘lchash xamda kuzatishlar natijasiga qarab yig‘ilgan joriy informasiya asosida jarayonining o‘zi bajarishini ko‘zda tutadi.
Dastgohni avtomatik boshqarish butun programmani maxsus programma eltuvchi - xotira qurilmasidan foydalangan xolda qayd qilish va bajarishni ko‘zda tutadi. Programma eltuvchilar sifatida rostlanaligan tiraklar, kulachoklar, koperlar, terish qurilmalari va xokazo qo‘llaniladi.
Sonli dastur yordamida boshqarish (SDB) avtomatik boshqarishning bir turi xisoblanadi. U programmani xarf-raqamli kod tarzida qayd qilishni ko‘zda tutadi.
Sanoatda dastur yordamida boshqariladigan dastgohlar tabora keng ishlatilmoqda. Aniq bir tilda yozilgan hamda dastgoh ishchi organlarining belgilangan ishni bajarishini ta‘minlovchi buyruqlar ko‘rinishida berilgan dastur bo‘yicha boshqarish metall kesish jihozini dastur yordamida boshqarish deyiladi.
Umumiy holda, boshqarish dasturini tayyorlash deganda berilgan detal ishlanishini boshqarish uchun xarur bo‘lgan dasturlarni tayyorlash, hisoblash va yozish (dastur uzatgichga) tushuniladi. Raqamli dastur yordamida boshqarish tizimi - buyruqlarni avtomatik ravishda o‘qiydi va bajaradi.
Raqamli dastur yordamida boshqariladigan dastgohlar quyidagi afzalliklarga ega:

• 
  odam dastgohda ishlashlashdan ozod bo‘ladi;
  
• 
  mehnat unumdorligi ortadi;
  
• 
  jihozlar ish bilan ko‘proq ta‘minlanadi;
  
• 
  jihozlarning samaradorligi yuqori;
  
• 
  dastur yordamida ishlaydigan dastgohlardan avtomatik liniyalar tuzish oson;
  
• 
  dastur yordamida boshqarishni joriy etish sanoat tarmog‘i uchun texnologik dasturlarni tayyorlashni markazlashtirishga imkon beradi;
  
• 
  sifat ortadi va brak kamayadi.
  

Dastur yordamida boshqariladigan dastgohlardan tuzligan avtomat liniyalarni elektron hisoblash mashinalariga ulash oson. EHM oldindan tuzilgan dastur bo‘yicha butun liniya ishini tashkil etadi.
Qayta sozlash zarur bo‘lgan taqdirda yangi buyum kodi kiritiladi va EHM jihozlarning ishini o‘zgartiradi. Dastur yordamida boshqarish tizimi murakkab shaklli detallar tayyorlashda ayniqsa samarali ishlaydi.

2. 
   rasm. Tokarlik sonli dastur yordamida boshqarish dastgohi.
   

Dastur bilan boshqariladigan dastgohlarning qo‘llanilishi.

Mashinasozlik umumiy maxsulotlarining 75-80% gachasi seriyali va mayda seriyali ishlab chiqarishga to‘g‘ri keladi, bu ishlab chiqarishlarni bajarishga ishchi vaqtining ko‘p sarflashi bilan xarakterlanadi. Ma‘lumki, mashinasozlikda texnologik operasiyalarni bajarishga umumiy vaqt me‘yorining 20-30% ni asosiy texnologik vaqtni tashkil etsa, yordamchi vaqt umumiy vaqtning 70-80% ni tashkil etadi.
Sonli dastur bilan boshqariladigan dastgoxlar yarim avtomat va avtomatlardan iborat bo‘lib, ularning barcha xarakatlanadigan organlari tegishli ishchi va yordamchi avtomatik xarakatlarni amalga oshiradi. Bu xarakatlar avvaldan o‘rnatilgan, perforirlangan qog‘ozga (ba‘zida magnitliga), tasma yoki diskka yozilgan dastur bo‘yicha amalga oshiriladi. Sonli dastur bilan boshqariladigan dasgohlarda murakkab, tayyorlash kimmatga tushadigan va sozlash uchun katta mexnat talab qiladigan kulachokli, andozali va tayanchlar sonli dastur bilan boshqariladigan tizimida talab qilinmaydi. Bu esa kichik partiyali, ayrim xollarda esa yakka zagatovkalarga ishlov berishni rentabelli qiladi, sozlashni osonlashtiradi va jadallashtiradi (ayniqsa zagatovka juda xam murakkab konstruksiyaga ega bo‘lganda).
Sonli dastur bilan boshqariladigan dasgohlarni qo‘llashni samarasi:

1. 
   ishlov beriladigan zagatovka o‘lchamlarining aniqligi va bir xildaligida va shaklida bilinadi; bu aniq shakldor sirtga va ko‘p sondagi o‘lchamlarni saklagan xolda konstruktiv jixatdan murakkab bo‘lgan zagatovkalarga ishlov berishda muxim axamyatga ega;
   
2. 
   qo‘l bilan boshqariladigan dastgoxlarda yordamchi vaqt unumini 70-80% dan 40-50 % gacha kamaytirish xisobiga ishlov berish unumdorligini oshiradi (ishlov beradigan markazlardan foydalanilganda 20-30% gacha yordamchi vaqt unumini kamaytiradi), ayrim xollarda esa kesish rejimini intensifikasiyalash orqali ishlov berish unumdorligini oshiriladi; sonli dastur bilan boshqariladigan dasgohlarga ishlov berishni utkazilganda urta xisobda unumdorlik oshadi: tokarlik dostgoxlari uchun ikki-uch marta, frezalash dastgoxlari uchun uch-to‘rt marta va ishlov beradigan markazlash uchun besh-olti marta;
   

2. 
   rasm. IR320PMF4 modelli ko‘p operasiyali dastgoh.
   

2. 
   rasm. HR3S modelli ko‘p operasiyali dastgohi.
   

2. 
   rasm. HR5V modelli ko‘p operasiyali dastgohi.
   

3. 
   unumdorlikni oshirishga, dastgoxda ishlovchining malakasiga bo‘lgan talabning kamayishi xisobiga ishlov berish tannarxini kamayishiga;
   
4. 
   avtomatik ishlaydigan va sozlangan sonli dastur bilan boshqariladigan dastgoxlarda tayyorlanishi murakkab bo‘lgan va aniq zagatovkalarga ishlov berishni soddalashtirish xisobiga yukori malakali dastgoxda ishlovchilarga bo‘lgan talabni kamayishida ko‘rinadi.
   

―HAAS‖ modelli ko‘p operasiyali dastgoh.

2. 
   rasm. ―HAAS‖ modelli ko‘p operasiyali dastgohining umumiy ko‘rinishi.
   

O‘zbekistonning ―Yevro-Aziya TAPO Disk‖ qo‘shma korxonasida shtamplarga ishlov beruvchi
―HAAS‖ modelli ko‘p operasiyali dastgoh, qo‘shma korxonadagi ko‘plab doimiy zarur bo‘lgan murakkab shtamplarni tayyorlash uchun ishlatilmoqda. Dastgoh vertikal ishlov beruvchi markaz ko‘rinishida bo‘lib vertikal ko‘rinishga ega. Shu bilan birga dastgoh kesish asboblari magazini bilan ta‘minlangan.
O‘zbekiston Respublikasi mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirining «Metallarga sovuq ishlov berishda mehnatni muhofaza qilish qoidalari»ni tasdiqlash haqidagi buyrug‘iga (O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 11-noyabrda ro‘yxatdan o‘tkazilgan, ro‘yxat raqami 2726) asosan-