Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta

Boshqarishning ijtimoiy-ruhiy usullari . Ijtimoiy-ruhiy usullarning asosiy maqsadi. Boshqarish sotsiologiyasi, boshqarish texnologiyasi, sotsiologik tadqiqo

Sotsial-ruhiy usullarning asosiy maqsadi jamoalarda sog‘lom ijtimoiy-ruhiy muxitni yaratishdir. Bu usul ijtimoiy-ma’naviy vaziyatga ta’sir etish yo‘li bilan kishilarning fe’l-atvori, ruhiyatini xisobga olib ularning ijtimoiy (sotsial) talabini

qondirish orqali boshqarishni bildiradi.
Boshqacha qilib aytganda sotsial-ruhiy metodlar bu ishlab chiqarish jamoalarini, ulardagi “psixologik iqlimni”, xar bir xodimning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganishga asoslangan usullardir.
£z mohiyatiga ko‘ra boshqarish metodlarining bu guruxi jamoaning shakllanish va yuksalish jarayoniga, kishilarning ongiga, ma’naviy manfaatlariga jamiyat manfaatlarini xisobga olgan xolda ta’sir qiluvchi vositalarning majmudir.

Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari.

Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari - bu ishlab chiqaruvchi va ayrim shaxslarga ularning ijtimoiy extiyojlari va psixologik xususiyatlariga ta'sir etish bilan boshqarish vositasidir. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullarini qo’llash korxonada yo’z bеrayotgan ijtimoiy xodisalarni chuqur o’rganish xodimlar nеrv sistеmasi kayfiyatiga ta'sir etuvchi psixologik (ruhiy) omillarni bilishni talab etadi.
Ishlab chiqarish sharoitida sotsiologiya kishilar ijtimoiy aloqasi shakllanishining asosi bo’lgan mеhnat omillarini o’rganadi, ijtimoiy tizimlar, shu jumladan, ishlab chiqarish tizimi rivojlanishi va amal qilish qonun iyatlari, kishilarning jamiyatning turli qatlamidagi xulq-atvori qonuniyatlarini tadqiq qiladi. ijtimoiy psixologiya gurux
va omma psixologiyasining xususiyatlari, ularning shaxsning ongi va xulhi ga ta'siri, kishilar faoliyatini rag’batlantiruvchi omillar, kayfiyat, ijtimoiy fikrni shakllantiruvchi omillarni o’rganadi. Shaxs psixologiyasi oliy nеrv faoliyati turlari va inson tеmpеramеnti, xaraktеri, shaxsning irodasi, qobiliyati, xissiyoti, xotirasi, anglash va xis etish qobiliyatini o’rganadi, mеhnat psixologiyasi mеhnat faoliyatlari, shu jumladan, rahbar va mutaxassislar (kasbiy xususiyat va qobiliyatlari, kadrlarni ukitish usullari, ish va dam olish tartibi, kadrlarni tanlashva baholash usullari, mеhnat jarayonining psixologik jihatlari) faoliyatini o’rganadi. Kishilar fikrlash usulida o’zgarish yo’z bеrishi va ular madaniy xamda bilim darajasi ortib borishi bilan ijtimoiy-psixologik usullar ahamiyati xam ortib boradi. Bunday sharoitda shaxsning extiyoj va manfaatlari ma'naviy soxa tomon o’zgarib boradi. O’z mеhnatidan konikishning muhim omili bo’lib ishlab chiqaruvcharning rahbar bilan o’zaro yaxshi munosabati ishlab chiqarishdagi q qulay ijtimoiy-psixologik vaziyat xizmat qiladi. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari ishlab chiqarishda mavjud ijtimoiy mеxanizmni (o’zaro munosabat tizimi, ijtimoiy extiyojlar) qo’llashga asoslanadi. Boshqaruvning ijtimoiy usullari ijtimoiy tartibga solish vositasida amalga oshiriladi. Ijtimoiy tartibga solish usullari turli guruxlar va shaxslar maqsadi va manfaatlarini aniqlash va rostlash yo’li bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va uygunlashtirish maqsadida qo’llaniladi. Ular jumlasiga ijtimoiy tashkilotlar nizomlari, shartnomalar, o’zaro majburiyatlar, ishcqilarni tanlash, taqsimlash va ijtimoiy extiyojlarni qondirish tizimi kiradi. Ijtimoiy tartibga solish usullari inson omili faolligini oshirish, boshqaruvni dеmokratlashtirish maqsadida xam qo’llaniladi. Boshqaruvning psixologik usullari jamoada maqbul psixologik holat tashkil etish yo’li bilan kishilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgandir. Psixologik usullarga kichik gurux va jamoalarni tashkil etish, mеhnatni insoniylashtirish, malakali kadrlar tanlash va ularni o’qitish va x.k.lar kiradi. Kichik gurux va jamoalarni tashkil etish usulini qo’llash kichik guruxdagi ishcqilar o'rtasidagi maqbul mikdoriy-sifat nisbatini aniqlash imkonini bеradi. mеhnat faoliyatini insoniylasHtirish dеganda ranglar, musikaning ruhiy ta'siridan foydalanish, bir xil, o’zgarmas mеhnatni bartaraf etish, ijodiy yondashuvni kеngaytirish tushuniladi. Kasbiy tanlashning mohiyati - kishilarning ruhiy xususiyatlari ular bajaruvchii shlariga eng mos bo’ladigan qilib tanlashdan iborat. Shaxsning ruhiy xususiyatlari juslasiga uning qiziqish va mayllari, qobiliyati, tеmpеramеnt va xaraktеri kiradi. Shu sababli, rahbar shaxsga rahbarlik qilganda o’z oldiga inson ruhiy xususiyatlari shakllanishi va rivojlanishini o’rganishi, uning qiziqish va qobiliyati, tеmpеramеnt va fе'lini bilish vazifasini qo’yishi kеrak. Shaxsning ruhiy xususiyatlarini inson faoliyatida ajratib tushunib bo’lmaydi, chunki kishi qobiliyati va fе'li xususiyatlari uning faoliyati va xulhi da namoyon bo’ladi. Inson xayoti va ommaviy faoliyati uning ruhiy holatini shakllantiradi. Insonning qanday xayot kеchirishi, nima bilan shugulanishini bilmay vujudga kеlganligi, u yoki
bu narsaga qobiliyat rivojlanganligi, fе'li shakllanganligini anglab bo’lmaydi.
Sotsial-ruhiy metodlar “Boshqarish sotsialogiya”si va “Boshqarish psixologiyasi”ga asoslanadi.
Boshqarish sotsialogiyasi insonning ishlab chiqarish omillari bilan o‘zaro aloqasi, jamoaning sotsial rivojlanishni rejalashtirish, Mehnat jamoasini tarkib toptirish, xodimlarning tashabbusi va ijodiy faolligini oshirish kabi muxim muammolarni ko‘rib chiqadi.
Boshqarish psixologiyasi kishilarning boshqarish faoliyatlari xususiyatlari va natijalarni aniqlashga xizmat qiladigan xodisalarni o‘rganadi. U kadrlar tanlashda, ularni joy-joyiga qo‘yishda, topshiriqlarni, funksiyalarni taksimlashda, xodimlarni rag‘batlantirishda, intizomni mustaxkamlashda va xokazolrda qo‘llanadi.
Psixologiya insonning ruhiyatini o‘rganuvchi fandir. Inson ruhiyatiga esa sezish, idrok qilish, tasavvur, tafakkur, tassarruf jarayonlari, xotira, diqqat, e’tibor, iroda, shuningdek inson shaxsning ruhiy xususiyatlari, chunonchi, qiziqish, qobiliyat, xarakter va mijoz kiradi.
Sotsial psixologiya-bu kishilar va jamoa faoliyati psixologik va sotsial omillarning o‘zaro aloqasi qonunlarini, turli sotsial guruxlar xususiyatlarini, jamoa muloqoti va o‘zaro ta’sir ko‘rsatish shakllarini o‘rganadigan psixologiya fanining soxasidir.
Boshqarishning sotsial-ruhiy usullari quyidagi muammolarni echishga qaratilgan:

1. 
   Kishilarning sotsial-ruhiy xususiyatlari, chunonchi, qobiliyatlari, mijozlari, xarkatlari va xokazolarni xisobga olgan xolda Mehnat jamoalarini tashkil topshirish. Buning natijasida jamoani rivojlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida birgalikda ishlash uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi.
   
2. 
   Sotsial yurish-turish normalarini o‘rnatish va rivojlantirish. Shu jumladan yaxshi va namunali an’analarni qo‘llab-quvvatlash va sotsialistik urf-odatlarni joriy etish jamoa ongining o‘sishiga yordam beradi.
   
3. 
   Sotsial rivojlantirishni va kishilarning intilishini, tashabbusini rag‘batlantirish, umumiy ta’lim darjasini oshirish, madaniy, ma’naviy va ma’rifiy o‘sish, malaka oshirish, estetik ravnaq va Mehnatga ijodiy munosabat va x.k.
   
4. 
   Kishilarning madaniy va sotsial-maishiy extiyojlarini qondirish, chunonchi, uy-joylar, bolalar bog‘chalari, klublar, profilaktoriyalar, sport inshootlari va xokazolarni qurish.
   
5. 
   Mehnat jamoalarida talabchanlik, o‘zaro yordam, intizomni buzuvchilarga munosabatsizlikdan iborat sog‘lom sotsial- psixologik muxitni vujudga keltirish va uni qo‘llab quvvatlash;
   
6. 
   Odamlarning o‘z Mehnatidan, tanlangan o‘z mutaxasisligi va kasbidan mamnun bo‘lishlari uchun, ishlab chiqarish samaradorlgi va ish sifatini oshirish uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirish.
   

Bu muammolarning echimi boshqarishning yanada uyushqoq, samarali bo‘lishini talab qiladi.
Sotsial tadqiqot usullarini o‘tkazish zaruriyati shundan iboratki, amaliy boshqarishda sotsial-ruhiy metodlardan samarali foydalanish uchun boshqarish ob’ektining holati to‘g‘risida keng axborotga ega bo‘lish kerak. Bunday axborot olish uchun jamoada bevosita sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazish lozim.
Sotsial tadqaqotlar juda xilma-xil axborotlar olish imkonini beradi, chunonchi:
*jamoa a’zolarining Mehnatga va rahbarlarga munosabati;
* boshqarish metodlarining bir-biri bilan o‘zaro munosabati;
*jamoaning extiyojlari va qiziqishlari;
*xodimlar shaxsiyati;
*xodimlar qo‘nimsizligi sabablari;
*xodimlarning ishlab chiqarishdagi faolligi;
*jamoa a’zolarining ma’naviy va jismoniy ravnaqi;
*extiyojlarning qodirilish darajsi va xokazo to‘g‘risidagi axbrotlar. Bu axborotlar jamoalarda ishlab chiqirish samaradorligini oshirishga va xilma-xil extiyojlarini qodirishga qaratilgan tadbirlar ishlab chiqish uchun muxim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Sotsiaologik tadqiqotlar olib borishga korxonaning o‘z sotsiologik xizmatlari, shuningdek xo‘jalik shartnomasi asosida ilmiy munosabatlar va o‘quv yurtlarining xodimlari jalb qilinishi mumkin.
Sotsialogik tadqiqotlar bir necha usullarda uyushtiriladi. Bunda sotsiologik axborotlarni maxsus tadqiqotlar o‘tkazish yo‘li bilan olish mumkin. Bulardan eng muximlari quyidagilardir (4.4-jadval).
Sotsialogik tadqiqotlarni uyushtirish usullari

Hujjatli usul	* bunda zarur ma’lumotlar statistik to‘plamlardan, boshling‘ich uchet Hujjatlaridan olinadi.
Shaxsiy xarakterdagi Hujjatlardan foydalanish usuli	* turli masalalar yuzasidan kishilar yozgan bir qancha Hujjatlar: ariza, shikoyat, qarindosh-urug‘ va tanishlarga yozilgan xatlar, tarjimai xol, tushuntirish xatlari, va xokazolar turli guruxdagi kishilarning xayotiy maqsadi, yurish-turish sabablari, talablari, extiyojlari, tashkishari to‘g‘risida fikr yuritish imkoniyatini beruvchi muxim sotsiologik axborot bo‘lishi mumkin.
Ilmiy konferentsiyalar o‘tkazish usuli	* Bunday konferentsiyalarni tayyorlash va uni o‘tkazishda odatda ayrim masalalar yuzsidan material to‘plovchi, amaliy tavsiyanomalar ishlab chiquvchi bir qancha xodimlar ishtirok etadi. Bu metodning ijobiy tomoni shundaki, muammolarni o‘rganishga keng jamoatchilik jalb etiladi va jamoa fikridan foydalaniladi.
Anketali usul	*Oldindan tayyorlangan dastur bo‘yicha yozma ravishda savollar beriladi va yozma javoblar olinadi.
Intervyu olish usuli	*Bunda muammoni o‘rganish uchun xodim bilan bevosita suxbat o‘tkaziladi. Rahbar yoki tadqiqotchi suxbat davomida masalalari aniqlashlari, chuqurlashtirishlari va shu yo‘l bilan ishonchli va mukammal ma’lumotlar olishlari mumkin.
Kuzatish usuli	*Jamoa faoliyatini shaxsan kuzatish, odamlar bilan uchrashish va muloqatda bo‘lish, ob’ektiv va batafsil axborot yig‘ish, shuningdek xar bir jamoa rolini baxolash imkonini

	beradi.
Sotsial eksperiment o‘tkazish usuli	*Bu usulda sun’iy ravishda sotsial vaziyatni vujudga keltirish yo‘li bilan sotsial xodisalar to‘g‘risidagi ilmiy xulosalar va mavjud bilimlar tekshirib ko‘riladi. Buning uchun maxsus gurux uyushtirilib, shu gurux faoliyati umumlashtiriladi va amaliy xulosalar chiqariladi.

¡ayd qilingan sotsiologik tadqiqotlarning xam ijobiy, xam kamchiliklari bor. Shuni xisobga olgan xolda, u yoki bu usulgi voqealikni real aks ettirishga va ko‘proq samara berishga qarab tanlash lozim. Tajribalar esa bu usullarni ma’lum darajada birga qo‘shib qo‘llanishi maqsadiga muvofiq ekanligini ko‘rsatadi.
Mehnat jamoalarida sotsial-ruhiy iqlimning holati chiqqan nizomlar soni bilan belgilanadi.
Nizo-bu rahbar, ishchi va boshqa xodimlar orasida muayyan masalalarni xal qilishda tomonlarning bir-biri bilan bir echimga kela olmaganligini bildiradi.
Jamoa a’zolari orasida nizolarning ko‘pchiligi ishlab chiqarishning qoniqarsiz tashkil qilinganligi, rahbarlarning ish jarayonida o‘ziga bo‘yinuvcht jamoa a’zolarning ruhiy holatlarini xisobga olmaganligi, zarur ish sharoitining yaratilmaganligi va boshqa sababalar natijasida vujadga keladi.
Nizolar qanchalik ko‘p bo‘lsa, Mehnat jamoalarida nizo chiqaruvchi ayrim shaxslar bo‘lishi turgan gap. Bunday shaxslar ish paytida foydali Mehnat bilan shug‘ullanish o‘rniga, o‘zlarining nizolarida ko‘rsatilgan masalalar rahbar xodimlar tomonidan qanday qabul qilinayotgani to‘g‘risida gapirib xam o‘zlarini, xam boshqalari ishdan chalg‘itib, ishlashga xalaqit beradilar.
Bunday xol ikki shaxsning kurash jarayoni, ularning nizolari rahbar xodimlari yoki jamoat qrtoqlik kengashi ko‘rib chiqib, kim noxaq, kim xaqligini aniqlab, shu masala yuzasidan chiqarilgan xukm natijalarini tushuntirib, ularning shu xukmlarning to‘g‘riligiga iqror bo‘lguncha davom etadi.
Bunday nosog‘lom vaziyat jamoat a’zolarining barchasiga etib boradi. Bundan ayrim ishchi xodimlar vaqtincha manffatdor bo‘lib, ularning ichidan o‘zlariga yoqmagan shaxslar ustidan g‘iybat uyushtirib vaziyatni jiddiylashtirishga xarakat qiladilar.
Bularning xammasi Mehnatkashlar kayfiyatiga salbiy ta’sir qiladi, ularni asabiylashtiradi, natijada sotsial-ruhiy vaziyat yomonlashdi. Bu esa o‘z-o‘zidan ishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.