O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta ta'lim vazirligi

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O'RTA TA'LIM VAZIRLIGI

QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI

KIMYO- BIOLOGIYA FAKULTETI BIOLOGIYA TURLARI YO'NALISHI

II-MUTAHASISLIK 2-KURS 02-116 -GURUH TALABASI

QODIROVA DILAFRUZNING
ZOOLOGIYA FANIDAN TAYYORLAGAN

KURS ISHI

Mavzu: TEKISLIK SUV XAVZASI VA TOG' XUDUDLARIDA YASHOVCHI UMURTQALI HAYVONLARNING TUZULISHI BIOLOGIYASINING UZIGA XOSLIGI.

Topshirdi: Qodirova Dilafruz


Qabul qildi: Raxmatullaev A.
2022-yil.
Mavzu: TEKISLIK SUV XAVZASI VA TOG' XUDUDLARIDA YASHOVCHI UMURTQALI HAYVONLARNING TUZULISHI BIOLOGIYASINING UZIGA XOSLIGI.
MUNDARIJA.
Kirish
I Bob
1.1 Umurtqalilar kenja tipining umumiy tavsifi.
1.2 Umurtqali hayvonlar tuzilishining umumiy obzori.
1.3. Umurtqalilar kenja tipining ekosistemasi.
II Bob
2.1.Tog'da tarqalgan umurtqali hayvonlar vakillari.
2.2. Suv havzalarida yashovchi umurtqalilarning tuzulishi.
3.3 .Tekislikda yashab xayot kechiruvchi umurtqali hayvolarni tarqalishi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

KIRISH
Umurtqalilar, boshskeletlilar (Vertebrata yoki Craniata) — xordalilar tipiga mansub hayvonlar kenja tipi. Turlari soni umurtqasizlarga nisbatan kam; shunga qaramay ular hozirgizamon biosferasida muhim oʻrin tutadi. U. yuksak tuzilgan; oʻzgaruvchan yashash xususiyatiga ega. Ular okean suvining turli qatlamlarida, baland togʻlarda, choʻllarda va boshqa joylarda yashaydi. Barcha U. evolyutsiyasida ular tuzilishining bitta umumiy reja asosida rivojlanishi kuzatiladi. Bunday rivojlanish morfologik, biokimyoviy va fiziologik xususiyatlari, xattixarakatlari hamda psixik faoliyati jihatidan takomillashgan formalar vujudga kelishiga olib kelgan. U.ning qad. ajdodlari (bosh skeletsizlar, pardalilar) dengizda yashagan. U. dastlab chuchuk suvda paydo boʻlib, evolyutsiyaning dastlabki bosqichini oʻtgan. Ular evolyutsiyasi davomida birlamchi oʻq skelet — xorda oʻrniga dastlab togʻayli, keyinroq suyakli umurtqa pogʻonasi paydo boʻlgan. Natijada suv oqimiga qarshi xarakatlana oladigan kuchli muskulatura uchun pishiq va elastik tayanch skelet vujudga kelgan. U.ning suvdan quruqlikda yashashga oʻtishi bilan ular organizmida muhim oʻzgarishlar yuz bergan. Harakat organlarining faol ishlashi uchun ovqat hazm qilish, nafas olish, qon aylanish, ayirish, sezgi organlari va markaziy nerv sistemasi yaxshi rivojlangan. Ovqat hazm qilish sistemasi (ogʻiz boʻshligʻi, qiziloʻngach, oshqozon, ichaklar)ning turli qismlaridan fermentlar ajralib, ovqatni uzluksiz parchalash imkoniyati tugʻilgan; jigar organizmda muhim kimyoviy "laboratoriya" vazifasini bajargan. U. yuragi boʻlmacha va qorinchadan iborat. Qon aylanish sistemasi yopiq. Jabra yoki oʻpka orqali nafas oladi. Qadimgi U.ning chuchuk suvda yashashga oʻtishi bilan suvtuz almashinuvi birlamchi buyrak — mezonefros oʻrniga amniotalarda ikkilamchi buyrak — metanefros paydo boʻlgan. Metabolizmning gormonal boshqarilishi murakkablashgan. U.ning nerv sistemasi va sezgi organlari ishi rivojlangan. Baʼzilarida elektr va magnit sezuvchi organlar ham bor. U., odatda, ayrim jinsli, birok, germafroditizm ham uchrab turadi. Tuban U. tuxum qoʻyib, koʻpchiligi tirik bola tugʻib koʻpayadi. Yuksak U. nasliga gʻamxoʻrlik qiladi. Eng qadimgi U. qoldiklari ordovik davri chuchuk suv xavzalari yotqiziqlaridan topilgan. Sudralib yuruvchilar mezozoyda juda keng tarqalgan. Ulardan sut emizuvchilar va kushlar paydo boʻlgan. Hozir U.ning 40—45 ming turi mavjud boʻlib, 7 sinf (toʻgarak ogʻizlilar, togʻayli baliqlar, suyakli baliqlar, suvda va quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar)ga boʻlinadi.

I Bob 1.1 Umurtqalilar kenja tipining umumiy tavsifi.

Umurtqalilar xordalilar tipining, umuman hayvonot dunyosining eng yuksak rivojlangan guruhi hisoblanadi. Umurtqalilar faol harakat-lanib hayot kechirishga o’tgan boshskeletsizlardan kelib chiqqanligi taxmin qilinadi. Irsiy o’zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish natijasida boshskeletsizlar orasida aktiv oziqlanishga moslashgan, ya’ni nerv, Hara-katlanish sistemasi va boshqa organlari birmuncha yaxshiroq rivojlangan shakllari ajralib chiqqan. Evolyutsiya jarayonida ularning tuzilishi tobora murakkablashgani tufayli ulardan umurtqalilar kelib chiqqan.
Umurtqalilarning tanasi bosh, bo’yin, gavda, oyoqlar va dum bo’lim-laridan iborat. Terisi ko’p qavatli epiteliy va uning ostida joylashgan biriktiruvchi to’qima qavatidan iborat. Teri hayvon organizmini turli mexanik va tashqi muhitning boshqa zararli ta’siridan himoya qiladi. Teri turli o’simtalar, xususan suyak yoki muguz tangachalar, pat, yung va har xil bezlarni hosil qilishi mumkin. Teridan hosil bo’lgan o’simtalar har xil sistematik guruhlarda turli xil bo’ladi. Umurtqali-lar odatda umurtqasizlarga nisbatan ancha yirik, kattaligi bir necha mm-dan (ayrim baliqlar) 33 m-gacha (ayrim kitlar) bo’ladi.

Ichki skeleti bosh skeleti, o’q skeleti (xorda yoki umurtqa pog’onasi) va boshqa bo’limlardan iborat. Bosh skeleti bosh miya va sezgi organlari (hid bilish, ko’rish, eshitish, muvozanat saqlash), Hazm qilish sistemasining oldingi qismi va u bilan bog’langan jabralarni mustahkamlab turish funktsiyasini bajaradi. Bosh skeleti 2 qismdan – miya qutisi (bosh miya va sezgi organlarini himoya qilib turuvchi) va vistseral (hazm qilish va jabralar bilan bog’langan) qismlardan iborat. Xorda umurtqalilar embrional rivojlanishi davri uchun xos bo’ladi. Voyaga etish davrida xorda tog’ay yoki suyak bilan almashinadi. Faqat to’garak og’izlilar va tog’ayli baliqlarda xorda hayoti davomida saqlanib qoladi.

Harakatlanish organlari dastlabki suvda yashovchi hayvonlarda suzgichlardan iborat. Quruqlikda yashashga moslashgan umurtqalilarning oyoq-lari va qanotlari rivojlangan. Birlamchi suv hayvonlar tana tuzilishi murakkablashib borishi bilan birga muskullari ham tobora ko’proq ixtisoslashib, ularning xilma-xilligi ham orta boradi.

Hamma umurtqalilarning yuragi bo’ladi. Yurak boshskeletsizlarning qorin tomiridan kelib chiqqan bo’lib, yurakoldi xaltasi bilan o’ralgan. Qonida gemoglobin bilan to’yingan eritrotsitlar bor. Eritrotsitlar nafas olish organlaridan kislorodni qon plazmasiga nisbatan ancha ko’p miqdorda shimib oladi va tanadagi organlarga oson beradi. Limfa siste-masi va to’qima suyuqligi qon kapillyarlari bilan tanadagi to’qimalarni bog’lovchi bo’g’im Hisoblanadi. Limfa yo’llari vena tomirlariga kelibtutashadi. Limfa va to’qima suyuqligi och sarg’ish bo’ladi.

N
afas olish organlari boshskeletsizlarnikiga nisbatan juda murakkab tuzilgan. Birlamchi suv hayvonlarida jabra yoriqlari yaqinida har xil o’simtalar (plastinkalar, varaqlar va boshqalar) joylashgan. Qalin kapillyarlar bilan qoplangan bunday o’simtalar jabralarning gaz almashinuvi yuzasini keskin oshiradi. Quruqlikda yashovchi va ikkilamchi suvda yashashga o’tgan hayvonlarning nafas olish organlari o’pkalardan iborat. Birlamchi suvda yashovchi hayvonlarda va suvda ham quruqlikda yashovchilarda teri ham nafas olishda ishtirok etadi.

Asosiy ayirish organlari boshskeletsizlarning ko’p sonli sodda tuzilgan naychalarining qo’shilib ketishi natijasida hosil bo’lgan bir juft buyraklardan iborat.
Sudralib yuruvchilar va qushlardan boshqa barcha hayvonlarda dissimilyatsiya mahsulotlari nafas olish organlari orqali, sutemizuvchilarda esa terisi orqali ham chiqariladi.
Boshskeletsizlarga nisbatan ularning ovqat hazm qilish sistemasi ancha murakkab tuzilgan. Xususan, oziqni ushlashga moslashgan og’iz teshigi hosil bo’lgan. Hazm qilish sistemasi nayi uzaygan bo’lib har xil bo’-limlar (oshqozon, ingichka va yo’g’on ichaklar)dan iborat. Oshqozon, oshqo-zonosti va ingichka ichak devorida hazm qilish bezlari kuchli rivojlangan. Bu bezlarning suyuqligi ovqat tarkibidagi oqsil, yog’, uglevod va boshqa moddalarni hazm qilishga yordam beradi. Boshskeletsizlar sodda tuzilgan o’rta ichagi o’simtasidan murakkab tuzilgan parenximatoz organ – jigar hosil bo’lgan. Jigar ovqat hazm qilishda ishtirok etish bilan birga murakkab biokimyoviy jarayonlar kechadigan joy hisoblanadi.
Markaziy nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan iborat. Bosh miya nerv nayining oldingi qismining yo’g’onlashuvidan hosil bo’ladi. Bosh miya 5 xil o’zaro tutashgan bo’limlar: oldingi, oraliq, o’rta, uzunchoq va miyachadan iborat. Har bir bo’limda muayyan funktsiyani bajaradigan organlarning markazlari joylashgan. Masalan, ovqatlanish markazi uzunchoq miyada, Harakatni boshqarish markazi miyachada joylashgan. Sezgi organlari juda yaxshi rivojlangan.

1.2 Umurtqali hayvonlar tuzilishining umumiy obzori.

Umurtqalilarning ichki sekretsiya bezlari barcha jarayonlarni idora qilib turadi. Asosiy sekretsiya bezlari gipofiz, buyrakusti, ayrisimon, qalqonsimon, qalqonoldi va jinsiy bezlardan iborat.
Umurtqalilar jinsiy usulda ko’payadi, ko’pchilik turlari ayrim jinsli. Faqat ayrim turlari germafrodit hisoblanadi. Juda ko’pchilik baliqlarning va suvda ham quruqlikda yashovchilarning tuxumi tashqi muhitda; sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilar tuxumi esa ona organizmida urug’lanadi. Ko’pchilik to’garak og’izlilar, baliqlar, suvda ham quruqlikda yashovchilarning tuxumidan chiqqan lichinkasi o’zgarish orqali; sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarning tuxumidan chiqqan nasli esa o’zgarishsiz rivojlanadi.
Umurtqalilar kenja tipi 2-ta bo’limga, ya’ni murtak pardasiz umurtqalilar (Anamnia) va murtak pardali umurtqalilar (Amniota)ga bo’linadi. Bundan tashqari, umurtqalilar kenja tipi jag’sizlar (Agnatha), baliqlar (Pisces) va quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlar, ya’ni to’rtoyoqli umurtqalilar (Tetrapoda) katta sinflariga bo’linadi.
Jag’sizlar-dengizlarda va qisman chuchuk suvlarda hayot kechiradigan tuban tuzilgan umurtqalilar. Skeletida suyak to’qimasi rivojlanmagan, xordasi hayoti davomida saqlanib qoladi. Juft suzgichlari va haqiqiy jag’lari bo’lmaydi. Og’zi to’garak shaklida. Xaltasimon jabralari endodermadan kelib chiqqan. Jabra skeleti teri ostida joylashgan. Ichki qulog’ida faqat ikkita chala doira naylar bo’ladi. Jag’sizlar – eng qadimgi umurtqalilar. Qadimgi geologik davrlarda ular juda xilma-xil va ko’p bo’lgan. Hozirgi davrgacha faqat miksinalar va minogalar saqla-nib qolgan. Bu katta sinfga faqat to’garak og’izlilar sinfi kiradi.
T
o’garak og’izlilarning tuzilishi minoga misolida ko’rib chiqiladi. Minogalarning gavdasi uzun ilonga o’xshaydi va 3 qismga – bosh, tana va dumga bo’linadi. Boshining oldingi past qismida og’iz oldi voronkasi bor. Og’iz oldi voronkasida shox tishlari bo’ladi. Boshining ikki yon tomonida bir juft ko’zi bo’ladi. Ikki ko’z orqasida toq burun teshigi bor. Orqa tomonida oldingi va keyingi toq orqa suzgich qanotlari hamda dumida toq dum suzgich qanotlari joylashadi. Gavdaning ostida, tana bilan dum qo’shilgan erda orqa chiqaruv teshigi va siydik-tanosil teshigi o’rnashgan. Teri qoplag’ichlari yumshoq terisida bir hujayrali bezlar juda ko’p. Skeleti asosan tog’aydan tashkil topgan. o’q skeleti bo’lib umrbod saqlanadigan xorda xizmat qiladi. Xordani va orqa miyani biriktiruvchi to’qimali parda o’rab turadi. Orqa miya kanalining tashqi devorida xordaning chetlari bo’ylab mayda tog’aylarning juft qatori bor. Bu tog’aylar umurtqalar murtagi hisoblanadi.
Bosh skeleti miya qutisi, og’iz oldi voronkasi skeleti va vistseral skeletidan iborat. Og’iz oldi voronkasi skeleti faqat to’garak og’izli-larga xosdir. U voronka devorining yuqori va yon tomonlaridan tutib turadigan tog’aylardan tuzilgan.
M
uskul sistemasi mioseptalar yordamida qator miomerlarga aniq ajraladi. Nerv sistemasi juda sodda tuzilgan. Bosh miyaga nisbatan kichik miyacha uzunchoq miyadan ajralmagan va bosh miyaning bo’limlari bitta gorizontal tekislikda joylashgan. Oldingi miya yarim sharlarining tagi targ’il tanadan tuzilgan, usti yupqa epiteliy bilan qoplangan. Bosh miyadan 10 juft bosh miya nervlari chiqadi. Orqa miyasi tasmasimon shaklida bo’ladi.
Sezuv organlari sust taraqqiy etgan. Eshitish organi faqat ichki quloqdan tashkil topgan va unda ikkita yarim doira kanali bor. Ko’zida shox parda rivojlanmaydi. Hid bilish organi toq. Yon chiziq organi teri yuzasida joylashgan.
Ovqat hazm qilish organlari og’iz oldi voronkasidan boshlanadi. U og’iz bo’shlig’iga ochiladi. Og’iz bo’shlig’ida shox tishlari va tili bo’ladi. Og’iz bo’shlig’ida faqat to’garak og’izlilarga xarakterli 2-ta nay – pastda nafas nayi va ustida qizilo’ngach nayi ketadi. Kizilo’ngach ichakka ochiladi. Ichakning oldingi past tomonida jigar joylashadi. Oshqozon osti bezi ichakning butun devoriga tarqalgan. Jabra orqali nafas oladi. Yaproqsiz tashqi jabra teshiklari jabra xaltachalariga ochiladi. Jabra xaltachalarning ichki tomonida yaproqsiz ichki jabra yo’llari ochiladi. Ichki jabra yo’llari nafas nayiga chiqadi. To’garak og’izlilarning jabra xaltachalari va ularning yaproqlari baliqlardan farqli ravishda endodermadan rivojlanadi.
Qon aylanish sistemasi lantsetnikning qon aylanish sistemasinikiga o’xshaydi. Lekin minogalarda yurak bo’lmasi va yurak qorinchasidan iborat 2 kamerali yurak bor. Qon yurak qorinchasidan qorin aortasiga chiqadi. Uning har qaysi tomonidan qon olib keluvchi jabra arteriyalari chiqib, jabra oraliq to’siqlaridagi jabra yaproqlariga keladi. Oksidlangan qon olib ketuvchi jabra arteriyalari toq aorta ildiziga aylanadi. Aorta ildizidan oldingi tomoniga qarab gavdaning bosh tomonini qon bilan ta’minlovchi uyqu arteriyasi, keyingi tomonga qarab butun gavdaning qolgan qismini arterial qon bilan ta’minlovchi orqa aortasi chiqadi. Gavdaning bosh tomonida venoz qon juft kardinal venalarga yig’iladi. Bularning har qaysisi mustaqil ravishda vena sinusiga quyi-ladi. Ichakda venoz qon jigar qopqa venasiga yig’iladi. Bu erda venoz qon jigar venasi nomi bilan vena sinusiga ochiladi.
Ayirish organi bir juft mezonefros buyrakdan iborat. Bu buyrak gavda bo’shlig’ida joylashgan. Buyrakning oldingi chetida bosh buyrak qoldig’i bor. Siydik kanali bo’lib Volf kanali xizmat qiladi va siydik-tanosil teshigiga ochiladi. Ko’payish organlari toq bo’ladi. Etilgan jinsiy hujayralar gavda bo’shlig’iga tushadi va siydik-tanosil teshigi orqali tashqariga chiqadi, urug’lanish suvda o’tadi. Minogalar metamorfoz orqali, miksinalar esa metamorfozsiz rivojlanadi
1.3. Umurtqalilar kenja tipining ekosistemasi.

Umurtqali hayvonlar hayvonot olamining eng taniqli organizmlari qatoriga kiradi 62000 dan ortiq umurtqali hayvonlar turlari aniqlangan. Hozir yashayotgan umurtqali hayvonlar turlari mavjud bo'lgan umurtqali hayvonlarning faqat kichik bir qismini tashkil qiladi. Eng mashhur yo'q bo'lib ketgan umurtqali hayvonlar bu dinozavrlar bo'lib, sudralib yuruvchilarning noyob guruhi bo'lib, ular quruqlikdagi hayvonlarda ilgari ham, undan keyin ham ko'rilmagan. Ular 150 million yil davomida quruqlikdagi dominant hayvonlar bo'lib, bo'r davrining oxiriga kelib, ommaviy yo'q bo'lib ketishdi. Qazilma qoldiqlarida ularning skelet elementlari saqlanib qolganligi sababli, dinozavrlarning anatomiyasi haqida ko'p narsa ma'lum.

Zamonaviy baliqlar taxminan 31 000 turni o'z ichiga oladi. Eng qadimgi umurtqali hayvonlar baliqlar, jag'siz baliqlar esa ularning eng birinchisi edi. Jag'siz baliqlar - hozirgi kung'aldoq baliqlari va chig'anoqlar - o'ziga xos bosh suyagi va murakkab sezgi organlariga, shu jumladan ko'zlarga ega bo'lib, ularni umurtqasiz xordalardan ajratib turadi. Jag'li baliqlar keyinroq rivojlangan va bugungi kunda juda xilma-xildir. Baliqlar suspenziyali emas, balki faol oziqlantiruvchilardir.

Jag'siz baliqlar kraniatlardir (tuziklar va lanselletlardan tashqari barcha xordatlar guruhlarini o'z ichiga oladi), ular bir yarim milliard yil oldin paydo bo'lgan qadimiy umurtqalilar avlodini ifodalaydi. Eng qadimgi jag'siz baliqlardan ba'zilari ostrakodermalar edi (bu "qobiq terisi" deb tarjima qilinadi). Ostrakodermlar, hozirda yo'q bo'lib ketgan, tarozida suyak yo'q bo'lgan hozirgi jag'siz baliqlardan farqli o'laroq, suyak zirhlari bilan o'ralgan umurtqali baliqlar edi.

Myxini turkumiga 67 turdagi xagfishlar kiradi. Hagfishlar - okean tubida yashaydigan va o'lik umurtqasizlar, boshqa baliqlar va dengiz sutemizuvchilari bilan oziqlanadigan ilon balig'iga o'xshash tozalovchilar Hagfishlar butunlay dengizdir va qutb mintaqalari bundan mustasno, butun dunyo bo'ylab okeanlarda uchraydi. Bu hayvonlarning o'ziga xos xususiyati teri ostidagi shilimshiq bezlar bo'lib, ular sirt teshiklari orqali juda ko'p miqdorda shilimshiqni chiqarishga qodir. Bu shilimshiq xagfishning yirtqichlar qo'lidan qochishiga imkon berishi mumkin. Hagfish o'lik yoki o'layotgan organizmlarning tanasiga kirib, ularni ichkaridan yutib yuborishi ma'lum.
Hagfish skeleti xaftaga tushadigan bo'lib, uning tarkibiga tananing uzunligi bo'ylab yuradigan xaftaga tushadigan notokord va bosh suyagi kiradi. Bu notokord baliq tanasiga yordam beradi. Ular kraniatlilar bo'lsa-da, xagfishlar umurtqali hayvonlar emas, chunki ular umurtqali hayvonlar singari notokordni rivojlanish davrida umurtqa pog'onasi bilan almashtirmaydi.
Petromyzontidae turkumiga 40 ga yaqin lampochka turlari kiradi. Lampreylar kattaligi va shakli bo'yicha hagfishlarga o'xshaydi; ammo, lampreylarning miya korpusi va to'liq bo'lmagan umurtqalari bor. Lampreylarning juftlashgan qo'shimchalari va suyaklari yo'q, shuningdek, xagfishlar ham. Voyaga etganida, shamchiroqlar tishli, huniga o'xshash so'rg'ich og'zi bilan ajralib turadi. Ba'zi turlari kattalarda parazit bo'lib, baliqlarning tana suyuqliklariga yopishadi va oziqlanadi (15.6.2-rasm).b). Aksariyat turlar erkin hayot kechiradi.
Lampreylar asosan qirg'oq va toza suvlarda yashaydi va butun dunyo bo'ylab mo''tadil mintaqada tarqaladi. Barcha turlar chuchuk suvlarda tuxum qo'yadi. Tuxumlar tashqaridan urug'lantiriladi va lichinkalar kattalar shaklidan aniq farq qiladi, suspenziya oziqlantiruvchi sifatida 3 dan 15 yilgacha sarflaydi. Ular jinsiy etuklikka erishgandan so'ng, kattalar ko'payib, bir necha kun ichida o'lishadi. Lampreylar kattalar kabi notokordga ega.
Gnatostomlar yoki "jag'li og'izlar" jag'lari bo'lgan umurtqali hayvonlar bo'lib, ular xaftaga tushadigan va suyakli baliqlarni o'z ichiga oladi. Umurtqali hayvonlarning dastlabki evolyutsiyasidagi eng muhim o'zgarishlardan biri jag'ning kelib chiqishi bo'lib, u bosh suyagiga biriktirilgan menteşeli tuzilma bo'lib, hayvonga ovqatni ushlash va yirtish imkonini beradi. Jag'larning evolyutsiyasi erta gnatostomalarga jag'siz baliqlar uchun mavjud bo'lmagan oziq-ovqat resurslaridan foydalanishga imkon berdi.
Chondrichthyes turkumi, xaftaga tushadigan baliqlar xilma-xil bo'lib, akulalardan iborat (15.6.3-rasm).a), nurlar va konki, arra baliqlari va bir necha o'nlab turdagi baliqlar bilan birga chaqiriladi ximeralar, yoki arvoh akulalar. Chondrichthyes juft qanotlari va xaftaga skeleti bor. Bu turkum taxminan 370 million yil oldin o'rta devon davrida paydo bo'lgan. Ular suyakdan yasalgan skeleti bo'lgan yo'q bo'lib ketgan guruhdan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi; shunday qilib, Chondrichthyesning xaftaga skeleti keyingi rivojlanishdir. Akula skeletining qismlari kaltsiy karbonat granulalari bilan mustahkamlangan, ammo bu suyak bilan bir xil emas.
Ko'pchilik xaftaga tushadigan baliqlar dengiz muhitida yashaydi, bir nechta turlari hayotlarining bir qismi yoki butun hayoti davomida toza suvda yashaydi. Aksariyat akulalar yirtqich hayvonlar bo'lib, ular jonli o'lja bilan oziqlanadi, uni butunlay yutib yuboradi yoki jag'lari va tishlari yordamida mayda bo'laklarga bo'linadi. Akula tishlari, ehtimol, ularning terisini qoplagan tishli tarozidan paydo bo'lgan. Akula va nurlarning ayrim turlari plankton bilan oziqlanadigan suspenziyali oziqlantiruvchilardir.

Akulalar yaxshi rivojlangan sezgi organlariga ega bo'lib, ularga o'ljani topishda yordam beradi, jumladan, o'tkir hid va elektr qabul qilish hissi, ikkinchisi, ehtimol, har qanday hayvonlarning eng sezgiri. Lorenzini ampulalari deb ataladigan organlar akulalarga barcha tirik mavjudotlar, shu jumladan ularning o'ljalari tomonidan ishlab chiqariladigan elektromagnit maydonlarni aniqlashga imkon beradi. Elektroreseptsiya faqat suvda yashovchi yoki amfibiya hayvonlarida kuzatilgan. Akulalar, aksariyat baliqlar bilan birga, atrofdagi suvda harakat va tebranishlarni aniqlash uchun ishlatiladigan lateral chiziq deb ataladigan sezgi organiga va quruqlikdagi umurtqali hayvonlarda ko'pincha "eshitish" ga o'xshash deb hisoblanadigan sezgi organiga ega. Yanal chiziq baliq tanasining uzunligi bo'ylab o'tadigan quyuqroq chiziq sifatida ko'rinadi.

Akulalar jinsiy yo'l bilan ko'payadi va tuxumlar ichki urug'lantiriladi. Ko'pgina turlar ovoviviparous, ya'ni urug'langan tuxum ona tanasining tuxum yo'lida saqlanadi va embrion tuxum sarig'i bilan oziqlanadi. Tuxumlar bachadonda tug'iladi va bolalar tirik va to'liq ishlaydi. Ba'zi akula turlari tuxum qo'yadilar: ular onaning tanasidan tashqarida tuxum qo'yadi. Embrionlar teri konsistensiyasiga ega bo'lgan akula tuxumi sumkasi yoki "suv parisi sumkasi" bilan himoyalangan. Akula tuxumi sumkasida dengiz o'tlari ichiga yopishib oladigan va yangi tug'ilgan akulaning qopqog'ini beradigan tentaklar mavjud. Akulalarning bir nechta turlari jonli, ya'ni bolalar onaning tanasida rivojlanadi va u tirik tug'adi.
Nurlar va konkilar 500 dan ortiq turlarni o'z ichiga oladi va akulalar bilan chambarchas bog'liq. Ular akulalardan yassilangan tanasi, kattalashgan va boshga birikkan ko‘krak qanotlari, qorin yuzasida gilla yoriqlari bilan farqlanadi (15.6.3-rasm).b). Sharklar singari, nurlar va konkilar xaftaga tushadigan skeletga ega. Aksariyat turlar dengizdir va dengiz tubida yashaydi, deyarli butun dunyo bo'ylab tarqaladi.
II Bob 2.1.Tog'da tarqalgan umurtqali hayvonlar vakillari.
Sutemizuvchilar umurtqali hayvonlar bo'lib, ularning sochlari va sut bezlari bolalarini oziqlantirish uchun ishlatiladi. Jag', skelet, teri va ichki anatomiyaning ma'lum xususiyatlari ham sutemizuvchilarga xosdir. Sochlarning mavjudligi sutemizuvchilarning asosiy xususiyatlaridan biridir. Ba'zi guruhlarda, masalan, kitlarda juda keng bo'lmasa-da, sochlar sutemizuvchilar uchun juda ko'p muhim funktsiyalarga ega. Sutemizuvchilar endotermikdir va sochlar metabolik issiqlikni ushlab turish uchun tanaga yaqin havo qatlamini ushlab, izolyatsiyani ta'minlaydi. Sochlar, shuningdek, mo'ylov sifatida tanilgan vibrissae deb ataladigan maxsus tuklar orqali hissiy mexanizm bo'lib xizmat qiladi. Ular teginish ma'lumotlarini uzatuvchi nervlarga yopishadi, bu ayniqsa tungi yoki ko'milgan sutemizuvchilar uchun foydalidir. Sochlar ham himoya rangini ta'minlashi mumkin.
Sutemizuvchilar terisiga turli funktsiyalarga ega bo'lgan sekretsiya bezlari kiradi. Yog 'bezlari suvga chidamlilik va moylash uchun soch va teriga chiqariladigan sebum deb ataladigan lipid aralashmasini ishlab chiqaradi. Yog 'bezlari tananing ko'p qismida joylashgan. Sudorifer bezlar mos ravishda termoregulyatsiya va aloqada ishlaydigan ter va hid ishlab chiqaradi. Sut bezlari yangi tug'ilgan chaqaloqlarni boqish uchun ishlatiladigan sut ishlab chiqaradi. Erkak monotremlar va evteriyalar sut bezlariga ega bo'lsa, erkak marsupiallarda yo'q. Sutemizuvchilarning skelet tizimi ularni boshqa umurtqali hayvonlardan ajratib turadigan o'ziga xos xususiyatlarga ega. Aksariyat sutemizuvchilarning heterodont tishlari bor, ya'ni ular turli xil ovqatlar bilan oziqlanishga imkon beradigan har xil turdagi va shakllarga ega. Ushbu har xil turdagi tishlarga kesma, kanin, premolyar va molarlar kiradi. Birinchi ikki tur kesish va yirtish uchun, ikkinchisi esa maydalash va maydalash uchun. Turli guruhlar, ularning dietasiga qarab, har bir turning turli nisbatlariga ega. Aksariyat sutemizuvchilar ham difiyodontlardir, ya'ni ular hayoti davomida ikkita tish to'plamiga ega: sut yoki "chaqaloq" tishlari va doimiy tishlari. Boshqa umurtqali hayvonlarda tishlar hayot davomida almashtirilishi mumkin.
Zamonaviy sutemizuvchilar uchta keng guruhga bo'linadi: monotremlar, marsupiallar va evteriyalar (yoki yo'ldosh sutemizuvchilar). Evteriyalar yoki platsenta sutemizuvchilari va marsupiallar birgalikda teri sutemizuvchilari, monotremlar esa metateriyalar deb ataladi.
M
onotremalarning uchta tirik turi mavjud: platypus va ikki turdagi echidnas yoki tikanli chumolixo'rlar. Platypus va echidnaning bir turi Avstraliyada, echidnaning boshqa turlari esa Yangi Gvineyada uchraydi. Monotremlar sutemizuvchilar orasida noyobdir, chunki ular tirik yosh tug'ishdan ko'ra sudralib yuruvchilarnikiga o'xshash teri tuxum qo'yadi. Biroq, tuxumlar tug'ilishga deyarli tayyor bo'lgunga qadar onaning reproduktiv tizimida saqlanadi. Yosh tuxumdan chiqqandan so'ng, urg'ochi tanasining qorin tomoni bo'ylab sut to'qimalarining tizmasidagi teshiklardan sut ajrata boshlaydi. Boshqa sutemizuvchilar singari, monotremlar endotermikdir, lekin tana haroratini platsenta sutemizuvchilarga qaraganda (98 ° F, 37 ° C) bir oz pastroq (90 ° F, 32 ° C) tartibga soladi. Sudralib yuruvchilar singari, monotremlarda ham platsenta sut emizuvchilari kabi uchta alohida teshik emas, balki siydik, najas va reproduktiv mahsulotlar uchun bitta orqa teshik mavjud. Voyaga etgan monotremalarda tishlar yo'q.
M
arsupiallar asosan Avstraliya va yaqin orollarda uchraydi, garchi Amerikada 100 ga yaqin opossum turlari va boshqa ikkita oilaning bir necha turi mavjud. Avstraliyalik marsupiallar 230 dan ortiq turga ega bo'lib, ular orasida kenguru, koala, bandicoot va Tasmaniya shaytonlari mavjud (15.6.11-rasm). Marsupiallarning aksariyat turlarida yosh tug'ilgandan keyin yashaydigan, sut oladigan va rivojlanishda davom etadigan sumkasi bor. Tug'ilishdan oldin marsupiallar kamroq murakkab platsenta aloqasiga ega va yoshlar platsenta sutemizuvchilarga qaraganda ancha kam rivojlangan tug'iladi.
Tasmaniya shayton Avstraliyada tug'ilgan bir nechta marsupiallardan biridir. (kredit: Ueyn Maklin)
Evteriyalar sut emizuvchilarning eng keng tarqalgani bo'lib, butun dunyoda uchraydi. Eutherianlarning bir nechta guruhlari mavjud, jumladan, hasharotlar yeyuvchilar Insectivora; Edentata, tishsiz chumolixo'rlar; Rodentia, kemiruvchilar; Chiroptera, yarasalar; Cetacea, suvda yashovchi sutemizuvchilar, shu jumladan kitlar; Yirtqich hayvonlar, yirtqich sutemizuvchilar, shu jumladan itlar, mushuklar va ayiqlar; va odamlarni o'z ichiga olgan primatlar. Evteriya sutemizuvchilari ba'zan platsenta sutemizuvchilari deb ataladi, chunki barcha turlarda homilani ona bilan bog'laydigan, gaz, suyuqlik, chiqindilar va ozuqa moddalari almashinuvini ta'minlaydigan murakkab platsenta mavjud. Boshqa sutemizuvchilar kamroq murakkab yo'ldoshga ega bo'lishi yoki qisqa vaqt ichida yo'ldoshga ega bo'lishi mumkin bo'lsa-da, barcha evteriyalarda homiladorlik paytida murakkab yo'ldosh mavjud.
Sutemizuvchilar sinfidagi primatlar ordeni lemurlar, tarsierlar, maymunlar va odamlarni o'z ichiga olgan maymunlarni o'z ichiga oladi. Odam bo'lmagan primatlar asosan Janubiy Amerika, Afrika va Osiyoning tropik yoki subtropik mintaqalarida yashaydi. Ularning o'lchamlari 30 gramm (1 untsiya) bo'lgan sichqon lemuridan tortib to 200 kilogramm (441 funt) gacha bo'lgan tog 'gorillasigacha. Primatlarning xususiyatlari va evolyutsiyasi bizni ayniqsa qiziqtiradi, chunki ular o'z turlarimizning evolyutsiyasini tushunishga imkon beradi.
Barcha primat turlari daraxtlarga ko'tarilish uchun moslashuvga ega, chunki ularning barchasi daraxtzorlardan kelib chiqqan, garchi barcha turlar daraxtzor emas. Primatlarning bu daraxtiy merosi natijasida qo'llar va oyoqlar braxiyaga yoki daraxtlarga chiqish va suzish uchun moslashgan. Bu moslashuvlar 1) aylanuvchi yelka bo‘g‘imi, 2) bosh barmoqlardan keng ajratilgan bosh barmog‘i va novdalarni ushlashga imkon beruvchi (odamlardan tashqari) barmoqlardan keng ajratilgan bosh barmog‘i va 3. ) stereoskopik ko'rish, masofani o'lchash uchun zarur bo'lgan chuqurlikni idrok etish imkonini beruvchi bir-biriga o'xshash ikkita ko'rish maydoni. Primatlarning boshqa xususiyatlari ko'plab boshqa sutemizuvchilarnikidan kattaroq miya, tirnoqlari tekislangan tirnoqlarga o'zgartirilgan, odatda har bir homiladorlik uchun faqat bitta nasl va tanani tik tutish tendentsiyasi mavjud.
P
rimates ordeni ikki guruhga bo'linadi: prosimiyaliklar va antropoidlar. Prosimiyaliklarga Afrikaning buta go'daklari, Madagaskar lemurlari, Janubi-Sharqiy Osiyodagi lorizalar, pottoslar va tarsierlar kiradi. Antropoidlarga maymunlar, mayda maymunlar va katta maymunlar kiradi . Umuman olganda, prosimiyaliklar odatda tunda yashaydilar, o'lchamlari antropoidlarga qaraganda kichikroq va antropoidlarga qaraganda nisbatan kichikroq miyaga ega.
2.2. Suv havzalarida yashovchi umurtqalilarning tuzulishi

Osteichthyes yoki suyakli baliqlar sinfining a'zolari suyak skeleti bilan ajralib turadi. Hozirgi baliqlarning aksariyati taxminan 30 000 turdan iborat bo'lgan ushbu guruhga tegishli bo'lib, u bugungi kunda mavjud bo'lgan umurtqali hayvonlarning eng katta sinfiga aylanadi.

Deyarli barcha suyakli baliqlar kaltsiy fosfat matritsasini ishlab chiqaradigan va saqlaydigan maxsus suyak hujayralari (osteotsitlar) bilan ossifikatsiyalangan skeletga ega. Bu xususiyat Osteichthyesning bir necha guruhlarida, masalan, asosan xaftaga tushadigan skeletlari bo'lgan o't o'simtalari va paddle baliqlarida qaytarildi. Suyakli baliqlarning terisi ko'pincha bir-biriga yopishgan tarozilar bilan qoplangan va teridagi bezlar shilimshiqni chiqaradi, bu suzish paytida tortishni kamaytiradi va baliqning osmoregulyatsiyasiga yordam beradi. Akulalar singari, suyakli baliqlar ham suvdagi tebranishlarni aniqlaydigan lateral chiziq tizimiga ega. Akulalardan farqli o'laroq, ba'zi suyakli baliqlar o'ljani topish uchun ko'rish qobiliyatiga bog'liq. Suyakli baliqlar, shuningdek, tananing bosh va magistral qismida ta'm hujayralariga ega bo'lib, ular suvdagi molekulalarning juda kichik konsentratsiyasini aniqlashga imkon beradi.
Barcha suyakli baliqlar, xaftaga tushadigan baliqlar kabi, nafas olish uchun gillalardan foydalanadilar. Suv operkulum deb ataladigan himoya, mushak qopqog'i bilan qoplangan va ventilyatsiya qilingan kameralarda joylashgan gillalar ustiga tortiladi. Akulalardan farqli o'laroq, suyakli baliqlarda suzuvchi qovuq, gaz bilan to'ldirilgan organ mavjud bo'lib, u baliqning suzuvchanligini boshqarishga yordam beradi. Suyakli baliqlar, shuningdek, tirik a'zolari bo'lgan ikkita turkumga bo'linadi: Actinopterygii (nurli qanotli baliqlar) va Sarcopterygii (bo'lakli baliqlar).
Ravonli baliqlarga ko'plab tanish baliqlar kiradi - orkinos, bass, alabalık va qizil ikra a), Boshqalar orasida. Ray qanotli baliqlar qanotlari shakliga ko'ra nomlanadi - nurlar deb ataladigan suyak umurtqalari tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan teri to'rlari. Bundan farqli o'laroq, lobli baliqlarning qanotlari go'shtli va suyak bilan ta'minlangan b). Lobli baliqlarning tirik vakillariga kamroq tanish o'pka baliqlari va selakant kiradi.

Amfibiyalar - umurtqali to'rt oyoqlilar. Amfibiyalarga qurbaqalar, salamandrlar va katsiliylar kiradi. Amfibiya atamasi "ikkilamchi hayot" degan ma'noni anglatadi, bu ko'plab qurbaqalar qushchadan kattalarga o'tadigan metamorfozga va ularning hayot aylanish jarayonida suv va quruqlik muhitining aralashmasiga ishora qiladi. Amfibiyalar devon davrida paydo bo'lgan va eng qadimgi quruqlikdagi tetrapodlar edi.

Tetrapodlar sifatida amfibiyalarning ko'pchiligi to'rtta yaxshi rivojlangan oyoq-qo'llari bilan ajralib turadi, garchi salamandrlarning ba'zi turlari va barcha kesiliyaliklar faqat vestigial oyoq-qo'llariga ega. Hozirgi amfibiyalarning muhim xususiyati shilimshiq bezlar tomonidan erishilgan nam, o'tkazuvchan teridir. Nam teri atrof-muhit bilan kislorod va karbonat angidrid almashinuvini ta'minlaydi, bu jarayon teri nafasi deb ataladi. Voyaga etgan amfibiyalarning barcha tirik turlari yirtqich hisoblanadi va ba'zi quruqlikda yashovchi amfibiyalar o'ljani tutish uchun ishlatiladigan yopishqoq tilga ega.
Amfibiyalar dunyoning tropik va mo''tadil mintaqalarida yashaydigan taxminan 6500 turni o'z ichiga oladi. Amfibiyalarni uchta turkumga bo'lish mumkin: Urodela ("dumlilar"), salamandrlar va tritonlar; Anura ("dumsizlar"), qurbaqalar va qurbaqalar; va Apoda ("oyoqsizlar"), caecilians.
T
irik salamandrlar (15.6.5-rasma) taxminan 500 turni o'z ichiga oladi, ularning ba'zilari suvda, boshqalari quruqlikda, ba'zilari esa faqat kattalar sifatida quruqlikda yashaydi. Voyaga etgan salamandrlar odatda to'rt oyoqli va dumi bilan umumlashtirilgan tetrapod tanasi rejasiga ega. Ba'zi salamandrlar o'pkasiz va nafas olish teri yoki tashqi g'iloflar orqali sodir bo'ladi. Ba'zi quruqlik salamandrlarining ibtidoiy o'pkalari bor; ba'zi turlarida gillalar va o'pkalar mavjud.

Qurbaqalar amfibiyalarning eng xilma-xil guruhi bo'lib, Antarktidadan tashqari barcha qit'alarda yashaydigan taxminan 5000 tur. Qurbaqalar quruqlikda harakatlanish uchun salamandr tanasi rejasidan ko'ra ko'proq ixtisoslashgan tana rejasiga ega. Voyaga etgan qurbaqalar quruqlikda tana uzunligidan ko'p marta sakrash uchun orqa oyoqlarini ishlatadilar. Qurbaqalarda yirtqichlardan, jumladan teridagi bezlardan ajralib chiqadigan yirtqichlar uchun zaharli bo'lgan kamuflyaj va himoya kimyoviy moddalardan qochish imkonini beruvchi bir qator modifikatsiyalar mavjud.

Q
urbaqa tuxumlari tashqaridan urug'lantiriladi, chunki ular nam muhitda qo'yiladi. Qurbaqalar bir qator ota-onalarning xatti-harakatlarini namoyish etadilar, ba'zi turlari esa orqa oyoqlarida yoki orqasida tuxum va kurtaklarni ko'taradigan turlarga juda kam g'amxo'rlik qiladi. Hayotiy tsikl ikki bosqichdan iborat: lichinka bosqichidan so'ng kattalar bosqichiga metamorfoz. Qurbaqaning lichinka bosqichi, ya'ni chuvalchang, ko'pincha filtr bilan oziqlanadigan o'txo'r hisoblanadi. Tadpollarning odatda gillalari, lateral chiziqli tizimi, uzun qanotli dumlari bor, lekin oyoq-qo'llari yo'q. Tadpol bosqichining oxirida qurbaqalar kattalar shakliga asta-sekin metamorfozdan o'tadi. Ushbu bosqichda gillalar va lateral chiziq tizimi yo'qoladi va to'rtta oyoq-qo'l rivojlanadi. Jag'lar kattalashadi va yirtqich hayvonlarni oziqlantirish uchun mos keladi va ovqat hazm qilish tizimi yirtqichlarning odatiy qisqa ichakchasiga aylanadi. Quloq pardasi va havo bilan nafas oluvchi o'pka ham rivojlanadi. Metamorfoz davridagi bu o'zgarishlar lichinkalarning kattalar bosqichida quruqlikka ko'chishiga imkon beradi

Caecilians taxminan 185 turni o'z ichiga oladi. Ularning tashqi a'zolari yo'q va ulkan yomg'ir qurtlariga o'xshaydi. Ular tuproqda yashaydilar va asosan Janubiy Amerika, Afrika va janubiy Osiyoning tropik mintaqalarida joylashgan bo'lib, ular tuproqda chuqur hayot kechirishga moslashgan va deyarli ko'r bo'lishadi. Suvda yoki suv yaqinida ko'payadigan boshqa amfibiyalardan farqli o'laroq, quruqroq tuproqda ko'payish secilianlarning ichki urug'lantirishdan foydalanishi kerakligini anglatadi va ko'pchilik turlar tirik yosh tug'adi .

2.3 .Tekislikda yashab xayot kechiruvchi umurtqali hayvolarni tarqalishi.

Amniotalar - sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilar - amfibiyalardan quruqlikka moslashgan (qobiqli) tuxum va amniotik membranalar bilan himoyalangan embrion bilan ajralib turadi. Amniotik membranalarning evolyutsiyasi amniotlarning embrionlari tuxum ichidagi suv muhitida rivojlanishi mumkinligini anglatadi. Bu rivojlanish uchun suv muhitiga kamroq bog'liqlikka olib keldi va amniotlarning quruqroq joylarni bosib olishiga imkon berdi. Bu ularni qobiqsiz tuxumlari tufayli nam muhitda cheklangan amfibiyalardan ajratib turuvchi muhim evolyutsion o'zgarish edi. Turli xil amniotik turlarning qobiqlari sezilarli darajada farq qilsa-da, ularning barchasi suvni ushlab turishga imkon beradi.
Amniotik tuxumning membranalari, shuningdek, tuxum qobig'i ichida gaz almashinuvi va chiqindilarni ajratish imkonini berdi. Qush tuxumlarining qobig'i kaltsiy karbonatdan iborat bo'lib, qattiq va mo'rt, ammo gaz va suv almashinuvi uchun teshiklarga ega. Sudralib yuruvchilar tuxumlarining qobig'i ko'proq teri va egiluvchan bo'ladi. Ko‘pchilik sutemizuvchilar tuxum qo‘ymaydi; ammo, hatto ichki homiladorlik bilan ham, amniotik membranalar hali ham mavjud.
Ilgari amniotlarning eng keng tarqalgan bo'linishi Sutemizuvchilar, Reptiliyalar va Aves sinflariga bo'lingan. Biroq, qushlar dinozavrlardan kelib chiqqan, shuning uchun bu klassik sxema natijasida haqiqiy guruhlar bo'lmagan guruhlar paydo bo'ladi. Biz qushlarni sudralib yuruvchilardan ajralib turadigan guruh sifatida muhokama qilamiz, chunki bu evolyutsiya tarixini aks ettirmaydi.
Sudralib yuruvchilarSudralib yuruvchilar tetrapodlardir. Oyoqsiz sudralib yuruvchilar - ilonlarning oyoq-qo'llari vastigial bo'lishi mumkin va ular to'rt oyoqli ajdodlardan kelib chiqqanligi sababli, katsilianlar kabi, tetrapodlar qatoriga kiradi. Sudralib yuruvchilar quruqlikda qobiqli tuxum qo'yadi. Hatto dengiz toshbaqalari kabi suvda yashovchi sudralib yuruvchilar ham tuxum qo'yish uchun quruqlikka qaytadilar. Ular odatda ichki urug'lantirish bilan jinsiy yo'l bilan ko'payadilar. Ba'zi turlar ovovivipariteni namoyon qiladi, tuxumlar tuxumdan chiqishga tayyor bo'lgunga qadar onaning tanasida qoladi. Boshqa turlar tirik, avlodlari tirik tug'iladi.

Sudralib yuruvchilarning quruqlikda yashashiga imkon bergan asosiy moslashuvlardan biri ularning teridan suv yo'qotilishiga yo'l qo'ymaydigan keratin oqsili va mumsimon lipidlarni o'z ichiga olgan qobiqli terisining rivojlanishi edi. Bu okklyuziv teri sudralib yuruvchilar amfibiyalar kabi nafas olish uchun terisidan foydalana olmasligini anglatadi va shuning uchun hamma o'pka bilan nafas olishi kerak. Bundan tashqari, sudralib yuruvchilar azotni siydik kislotasi xamiri shaklida chiqarib, qimmatli tana suvini saqlaydi. Bu xususiyatlar qobiqli amniotik tuxum bilan birga sudralib yuruvchilarning suvdan uzoqda joylashgan turli xil quruqlikdagi yashash joylarini mustamlaka qilishda muvaffaqiyat qozonishining asosiy sabablari edi.
Sudralib yuruvchilar ektotermlar, ya'ni tana issiqligining asosiy manbai atrof-muhitdan keladigan hayvonlardir. Xulq-atvor manevrlari, masalan, o'zini isitish uchun suzish yoki salqinlash uchun soya yoki teshik izlash, ularga tana haroratini tartibga solishga yordam beradi; Reptilia sinfi to'rtta tirik sinfga bo'lingan turli turlarni o'z ichiga oladi. Bular Crocodilia, Sphenodontia, Squamata va Testudines. Crocodilia ("kichik kaltakesak") taxminan 84 million yil oldin paydo bo'lgan va tirik turlarga alligatorlar, timsohlar va kaymanlar kiradi. Timsohlar (15.6.8-rasma) Afrika, Janubiy Amerika, AQShning janubi-sharqiy qismi, Osiyo va Avstraliyaning tropik mintaqalarida yashaydi. Ular daryolar va ko'llar kabi chuchuk suvlarda yashaydilar va ko'p vaqtlarini suvda o'tkazadilar. Ba'zi turlar yarim tik turishi tufayli quruqlikda harakatlana oladi.
Sphenodontia ("xanjar tish") mezozoy erasida paydo bo'lgan va faqat bitta tirik jinsni o'z ichiga oladi. Tuatara, Yangi Zelandiyada joylashgan ikkita tur bilan. Trias davriga (250-200 million yil oldin) cho'zilgan ko'plab qazilma turlari mavjud. Tuataralar kaltakesaklarga o'xshasa-da, ular anatomik jihatdan ajralib turadi va qushlar va toshbaqalarda uchraydigan xususiyatlarga ega.
Squamata ("qorali") kech Perm davrida paydo bo'lgan; tirik turlarga sudralib yuruvchilarning eng katta turkumi bo'lgan kaltakesaklar va ilonlar kiradi (15.6.8-rasm).b). Kaltakesaklar ilonlardan to'rtta a'zosi, ko'z qovoqlari va tashqi quloqlari bilan ajralib turadi, ularda ilonlarda etishmaydi. Kaltakesak turlari uzunligi bir necha santimetr bo'lgan xameleyonlar va gekkonlardan uzunligi taxminan 3 metr bo'lgan Komodo ajdahosigacha o'zgarib turadi.
Ilonlar 100 million yil avval ko'milgan kaltakesaklardan yoki suv kaltakesaklaridan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi (15.6.8-rasm).c). Ilonlar 3000 ga yaqin turni o'z ichiga oladi va Antarktidadan tashqari barcha qit'alarda uchraydi. Ularning kattaligi 10 santimetr uzunlikdagi ipli ilonlardan 7,5 metr uzunlikdagi piton va anakondalargacha. Barcha ilonlar yirtqich bo'lib, mayda hayvonlar, qushlar, tuxumlar, baliqlar va hasharotlar bilan oziqlanadi.
Toshbaqalar Testudines (qobig'i bor) sinfiga kiradi (15.6.8-rasm).d). Toshbaqalar orqa tomonidagi karapas va ventral yuzadagi plastrondan iborat bo'lgan, qovurg'alardan rivojlanadigan suyak yoki xaftaga o'xshash qobiq bilan tavsiflanadi. Toshbaqalar taxminan 200 million yil oldin paydo bo'lgan, ular timsohlar, kaltakesaklar va ilonlardan oldin yashagan. Toshbaqalar quruqlikda tuxum qo'yadi, garchi ko'p turlari suvda yoki yaqinida yashaydi. Toshbaqalarning o'lchamlari 8 santimetr (3,1 dyuym) bo'lgan dog'li toshbaqadan 200 santimetr (6 futdan ortiq) bo'lgan teridan yasalgan dengiz toshbaqasigacha o'zgarib turadi. "Toshbaqa" atamasi ba'zan faqat dengizda yashaydigan Testudin turlarini tasvirlash uchun ishlatiladi, "toshbaqa" va "terrapin" atamalari mos ravishda quruqlikda va toza suvda yashovchi turlarga nisbatan ishlatiladi.
Ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, qushlar sudraluvchilar guruhiga tegishli, ammo ular ularni ajratib turadigan bir qator noyob moslashuvlarni namoyish etadilar. Sudralib yuruvchilardan farqli o'laroq, qushlar endotermikdir, ya'ni ular metabolik jarayonlar orqali o'zlarining tana haroratini ishlab chiqaradilar. Qushlarning eng o'ziga xos xususiyati ularning patlari bo'lib, ular o'zgartirilgan sudraluvchi tarozilardir. Qushlarning turli xil patlari mavjud bo'lib, ular ma'lum funktsiyalarga ixtisoslashgan, masalan, qushning tashqi ko'rinishini tartibga soluvchi kontur patlari va izolyatsiya qiluvchi yumshoq tuzilgan tuklar (15.6.9-rasm).a).
Tuklar nafaqat eng qadimgi qushlarning sirpanishiga va oxir-oqibatda qoqilib uchishiga imkon berdi, balki ular qushning tanasini izolyatsiya qildi, hatto sovuqroq haroratlarda ham endotermiyani saqlashga yordam berdi. Uchuvchi hayvonni quvvat bilan ta'minlash uchun ko'tarilgan og'irlik miqdorini tejash kerak. Tana vaznining ortishi bilan mushaklarning chiqishi va uchish uchun zarur bo'lgan energiya sarfi ortadi. Qushlar tana vaznini kamaytirish uchun bir nechta modifikatsiyani amalga oshirdilar, jumladan, ichi bo'sh yoki pnevmatik suyaklar (15.6.9-rasm).b) tizimli mustahkamlashni ta'minlash uchun ularning suyaklari ichidagi havo qoplari va o'zaro bog'langan strutslarga ulanishi mumkin bo'lgan havo bo'shliqlari bilan. Umurtqa skeleti va miya korpusining qismlari uning kuchini oshirish va vaznini engillashtirish uchun birlashtiriladi. Qushlarning aksariyat turlari ikkita emas, faqat bitta tuxumdonga ega va hech bir tirik qushning jag'ida tishlari yo'q, bu esa tana massasini yanada kamaytiradi.

Qushlar birlamchi nafas olish yo'llaridan tarmoqlanadigan havo qoplari tizimiga ega bo'lib, ular nafas olish va nafas chiqarish paytida o'pkadan bir yo'nalishda o'tib ketadigan havo yo'lini boshqaradi. Nafas olish va chiqarish paytida havo ikki yo'nalishda oqadigan sutemizuvchilar o'pkasidan farqli o'laroq, havo gaz almashinuvining yanada samarali tizimini ta'minlash uchun qushning o'pkasidan doimiy ravishda oqadi.

XULOSA
Umurtqasiz xordalardan ajralib chiqqan eng qadimgi umurtqalilar jag'siz baliqlar edi. Lampreylar tishli, voronkaga o'xshash so'rg'ich og'zi bilan ajralib turadi va ba'zi turlari boshqa baliqlarda parazitlik qiladi. Gnatostomlarga jag'li baliqlar (xaftaga tushadigan va suyakli baliqlar) va boshqa barcha tetrapodlar kiradi. Xaftaga tushadigan baliqlarga akulalar, nurlar, konkilar, sharpalar kiradi. Suyakli baliqlarni oʻz navbatida nurli qanotli va lobli baliqlarga boʻlish mumkin.
Tetrapodlar sifatida amfibiyalarning ko'pchiligi to'rtta yaxshi rivojlangan oyoq-qo'llari bilan ajralib turadi, garchi salamandrlarning ba'zi turlari va barcha kesiliyaliklar oyoqsizdir. Amfibiyalarning teri nafas olish uchun ishlatiladigan nam, o'tkazuvchan terisi bor. Amfibiyalarni uchta turkumga bo'lish mumkin: salamanders (Urodela), qurbaqalar (Anura) va caecilians (Apoda). Amfibiyalarning hayot aylanishi ikki xil bosqichdan iborat: lichinka bosqichi va kattalar bosqichiga metamorfoz.
Amniotalar amfibiyalardan amniotik membranalar bilan himoyalangan quruqlikka moslashgan tuxum mavjudligi bilan ajralib turadi. Amniotalarga sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilar kiradi. Sudralib yuruvchilarning quruqlikda yashashiga imkon bergan asosiy moslashuv qobiqli terining rivojlanishi edi. Reptiliya to'rtta tirik turkumni o'z ichiga oladi: Crocodilia (timsohlar va alligatorlar), Sphenodontia (tuataras), Squamata (kaltakesaklar va ilonlar) va Testudines (toshbaqalar).
Qushlar endotermik amniotalardir. Tuklar izolyatsiya vazifasini bajaradi va parvozga imkon beradi. Qushlarning pnevmatik suyaklari bor, ular to'qimalar bilan to'ldirilgan emas, balki ichi bo'sh. Qushlarning o'pkalari orqali havo oqimi bir yo'nalishda harakat qiladi. Qushlar dinozavrlardan paydo bo'lgan.

FOYDALANTLGAN ADABIYOTLAR:

1. Abdullayev М., Rasulov М., Fayozova S. Umurtqali hayvonlar zoologiyasidan dala praktikasi. Pedagogika oliy o'quv yurtlari tabiiyot-geogra6ya fakulteti talabalari uchun o'quv qo'llanma. Т. , ”O'qituvchi”, 1987, 80 Ь.

2. Абдурахманов Г.М., Лопатин И.К., Исмаилов Ш.И. Основы зоологии и зоогеографии. Учебник для студентов высших педагогических учебных заведений. М., Издательский центр «Академия», 2001, 496 с.
З. Адольф Т.А., Бутьев В.Т., Михеев А.В., Орлов В.И. Руководство к лабораторным занятиям по зоологии позвоночных. Учебное пособие для студентов биологических специальностей педагогических институтов. М., «Просвещение», 1977, 192 с.
4. Бацылев Е.Г., Благосклонов К.Н. Зоология. Учебник для техникумов. М. , «Высшая школа», 1985, 367 с.
5. Веселов Е.А., Кузнецова О.Н. Практикум по зоологии. Учебное пособие для зоотехнических и ветеринарных высших учебных заведений. М. , «Высшая школа», 1968, 261 с.
6. Dadayev S. Umurtqalilar zoologiyasi. Pedagogika oliy o'quv yurtlari tabiiyot fanlari fakulteti talabalari uchun ma'ruzalar matni. Т., 2000.