O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi

2.  Panislomizm  -  X1X  asr  oxirida  O’rta  Sharqdagi  musulmon 

mamlakatlarida vujudga kelgan diniy - siyosiy oqim. Asoschisi - Jamol ad-din al-

Afg’oniy.  Panislomizm  tarafdorlari  musulmonlarnipng  «birligi»  va  ularni  xalifa 

                                       

1

  Каримов  И.А.  Империя  даврида  бизни  иккинчи  даражали  одамлар,  деб  ҳисоблашар  эди.  –  Т.: 

«Ўзбекистон», 2005. - 64 б.  

rahbarligidagi  yagona  musulmon  davlatiga  birlashtirish  zarurligi  g’oyasini  ilgari 

surgan.  Ayni  vaqtda  panislomizm  tarafdorlari  diniy  islohotchilik  pozitsiyasida 

turib, islom dinini davr talablariga muvofiq isloh qilishga intilganlar.  

XX  asr  boshlarida  Turkiya  sultonlari  bu  nazariyadan  foydalanib, 

musulmon xalqlarini o’z qo’l ostida birlashtirishga uringan. Bu oqim Vahhobiylar, 

«Hizbut-tahrir»  kabi  diniy  oqimlarda  bugungi  kunda  O’zbekistonda  xalifalik 

davlatini tiklash uchun urinish bo’ldi.  

«Panislomizm»  g’oyasida  hozirgi  kunda  turli  xristian  konfessiyalari  ham 

targ’ibot va tashviqot ishlarini olib bormoqdalar.  

XX asr boshlarida quyidagi oqimlar ham mavjud bo’lgan.  

3.  Panturkizm  -  bolьshevizmning  ashaddiy  dushmani  edi.  I  jahon  urushi 

arafasida  «Yosh  turklar  partiyasi»,  Rossiyaga  qarshi  urush  ochishda  yagona 

tashviqot-targ’ibot  quroli  vazifasini  o’tadi,  jadidchilik  harakatini  avj  oldirishda 

bosh  rolni  o’ynadi.  Panturkizm  oqimi,  uning  siyosati  Tatariston  va  Boshqiriston 

o’lkalariga  1912  yilarda  kirib  keldi.  Bolьshevizm  XX  asr  20-30  yillarda  ularni 

«millatchilik»da ayblab, «Sho’roga qarshi» sifatida bosh liderlarini qirib tashladi.  

Panturkistlar  -  oq  va  qizil  imperiya  istibdodiga,  adolatsizlik  va 

tengsizlikka  qarshi  kurashgan,  ozodlik  va  mustaqillik  yo’lida  jon  fido  qilganlar 

sifatida tarixda qolishdi. Ular qonxo’rlik, hunrezlik va zulmga qarshi adolat uchun 

kurashuvchi xalqparvarlar edi.

1

  

1)  Rossiyada  bolsheviklar  tomonidan  «mushtumzo’r  -  pomeshnik» 

hisoblangan Kondratyev guruhi «Sanoat partiyasi» yuzaga kelgan.  

2)  Tataristonda  panislomizm  va  panturkizm  oqimlari  sifatida  «Sulton 

Aliyevchilik» qaror topgan edi.  

3) Qirimda «Ibrahimovchilik».  

4) Ozarbayjonda «Milliy partiya».  

5) O’zbekistonda «Munavarqorichilik» - «Milliy istiqlol» mahfiy partiyasi 

faoliyat ko’rsatgan.   

                                       

1

 Узоқов Ќ. Пантуркизм - большевизмнинг ашаддий душмани.  «Халқ таълими». 1998, №3, 62- бет.  

4.  Pansovetizm.  Buyuk  davlatchilik  shovinizmi  bugungi  kunda 

pansovetizm  bilan  o’ziga  xos  tarzda  qo’shilib  ketgan.  Pansovetizm  tushunchasi 

uzoq  vaqt  davomida  bir  ittifoq  doirasida  yashash  natijasida  ijtimoiy-madaniy 

hayotda  yuzaga  kelgan  muayyan  yaqinlik,  o’xshashlik,  umumiylik,  iqtisodiy 

aloqadorlik va bog’liqlikni mutlaqlashtirishga asoslangan.  

Ammo, Prezidentimiz o’rinli ta’kidlaganidek, bunday qarashlar ortida ham 

sodda  kishilarning  bosh-ko’zini  aylantirib,  o’z  umrini  yashab  bo’lgan  g’oyalarini 

hayotimizga qaytadan tiqishtirishga, shu yo’l bilan yana eski tuzumni tiklashga, bir 

so’z bilan aytganda, milliy o’zligimizni yo’qotishga qaratilgan intilish yotganligini 

yoddan chiqarmaslik zarur.  

5.  Xalifalikni tiklash.  

6.  Islom modernizmi.  

7.  Islom traditsionalizmi.  

8.  Islom fundamentalizmi.  

Bu  oqimlar  diniy  va  dunyoviy  hokimiyatni  o’zida  mujassamlashtirgan 

xalifa  rahbarligidagi  yagona  musulmon  davlatiga  birlashtirishni  ko’zlagan, 

sog’lom  mantiqqa  mutlaqo  zid  da’vodan  iborat.  XX  asr  80-yillarida  «Musulmon 

birodarlari»  tashkilotining  fraktsiyalarga  bo’linib  ketishi  natijasida  quyidagi  diniy 

tashkilot va partiyalar ham yuzaga kelgan: 

1) «Islom ozodlik partiyasi» 

2) «Sotsial islohotlar jamiyati» 

3) «At - Takfir val - Hijra» 

4) «Junud Alloh» 

5) «Jihod» 

6) «Hizbulloh» kabi.  

Bundan boshqa yana quyidagi diniy oqimlar ham mavjud:  

7) Vahhobiylik (XVIII asrda paydo bo’lgan). 

8) Ahmadiya (1X asrda Pokistonda). 

9) Hizb-at-tahrir (1953 yilda Isroilda - tushuntirish, harakat, to’ntarish). 

10)  Tablig’chilar  -  yetkazish  ma’no.  XX  asr  Hindistonda,  islomga 

chorlash.  

11)  Akromiylar - 1997-1999 yillarda Farg’onada va 2005 yil 12-13 mayda 

Andijon oqim sardoriga bo’ysunish (Akrom Yo’ldoshev boshchiligidagi). 

12)  Nurchilar - Turkiyada, hokimiyat uchun kurashga chorlash.  

13)  Tavba-ekstremistik  ruhdagi  harakat.  Bokuda  va  O’zbekistonga  (1991 

yil). 

14)  Islom uyg’onish partiyasi - 1989-1991 yillarda Tojikistonda.  

15)  Islom  lashkarlari  -  1990-1992  yillarda  Namanganda  «Otavali-xon» 

masjidida. 

16)  Adolat - 1990-1992 yillarda Namanganda paydo bo’ldi.  

 

1991  yil  14  iyunda  O’zbekiston  Oliy  Kengashining  XII  chaqiriq  V 

sessiyasida  «Vijdon  erkinligi  va  diniy  tashkilotlar  to’g’risida»gi  qonuni  qabul 

qilingan edi. «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi Qonunning yangi 

tahriri 1998 yil 1 mayda Oliy Majlisning II sessiyasida qabul qilindi.  

Umuman,  Islom  ekstremizmi,  fundamentalizmi  tomonidan  O’zbekiston 

xavfsizligiga solinayotgan tahdidlar quyidagilardan iborat: 

1)  dindor  musulmonlarning  islohotchi  davlatga  ishonchini  yo’qotish, 

demokratik jamiyatni obro’sizlantirish, barqarorlikni va milliy totuvlikni buzishga 

urinmoqda; 

2)  asossiz  da’vatlar  orqali  yoshlarni  mutelik,  erksizlik  holiga  tushirib 

qo’yish, aqliga va taqdiriga hukmron bo’lish;  

3) qarama-qarshilikni keltirib chiqarib mamlakatni parchalab tashlash;  

4) din uchun kurashuvchi jangorilarning yangi avlodini vujudga keltirish; 

5)  musulmon  va  nomusulmon  mamlakatlar  orasida  O’zbekiston  obro’sini 

to’kish, obro’sizlantirish;  

6)  Islom  va  boshqa  tsivilizatsiyalar  o’rtasida  ziddiyatlarni  keltirib 

chiqarish; 

7) omma ongida soxta tasavvurlarni qaror toptirish.  

«Bu  radikal  guruhlarning  barchasini  birlashtirib  turadigan  umumiy  bir 

xususiyat  bor.  Ular,  mohiyat  e’tiboriga  ko’ra,  biz  uchun  mutlaqo  yot  bo’lgan  bir 

maqsadni - diniy davlat, musulmon xalifaligini o’rnatishni targ’ib qilmoqda»

1

. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       

1

 Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. -Т.: Ўзбекистон, 2005. 53-бет. 

2.  Globallashuv jarayonida milliy g’oyaga ehtiyojning ortishi  

Globallashuv  jarayonida  milliy  istiqlol  g’oyasining  eng  muhim 

funktsiyasi,  ya’ni  milliy  va  ma’naviy  o’zlikni  himoyalash  alohida  ahamiyat  kasb 

etadi.  Aslida  milliy  g’oyaning  1)  bilish;  2)  tarbiyaviy;  3)  regulyativ;  4) 

kommunikativ; 5) normativ, qadriyatli; 6) safarbar etish, yo’naltirish;   7) himoya; 

8)  g’oyaviy  bandlik  kabi  funktsiyalarni  bajarishi  uchun  yoshlar  va  aholi  ongida 

faqat bilim, tasavvur sifatida emas, ishonch va e’tiqod sifatida shakllanishi lozim. 

Milliy  istiqlol  g’oyasini  targ’ib  qilishda  ma’naviyatni  rivojlantirishda 

asosiy  yondashuv  ma’rifiy  yondashuv  bo’lsa  ham  bu  jarayon  milliy  istiqlol 

g’oyasining xususiyatlari bilan bog’liq. Jahondagi globallashuv jarayonlari ana shu 

g’oyaga  bo’lgan  ehtiyojni  keskin  kuchaytiradi.  Aslini  olganda,  globallashuv 

jarayoni  bo’lmasa,  milliy  g’oyaga  ham  ehtiyoj  oshmas  edi.  Chunki  globallashuv 

bo’lmaganda  har  bir  xalq  va  millatning  ma’naviyati  o’zicha  mavjud  bo’lar  va 

imkoniyat  darajasida  rivoj  topardi.  Tashqi  ta’sir  va  tahdidning  yo’qligi  esa  milliy 

g’oyaga ehtiyojni ham dolzarblashtirmas edi. 

Milliy istiqlol g’oyasining mohiyati shundaki, u odamlar ongida, xotirasida 

g’oyaligicha qolmay, amaliyotga, hayotga aylangan taqdirdagina haqiqiy milliy va 

haqiqiy  istiqlol  g’oyasi  bo’lishi  mumkin.  Shundagina  u  globallashuv  sharoitida 

milliy  ma’naviyatni va ma’naviy o’zlikni tashqi nosog’lom g’oyaviy tahdidlardan 

himoya qiladigan kuchga aylanadi

2

. 

Bugungi  kunda  inson  ongi  va  qalbi  uchun  kurash  keskin  tus  olayotgan 

ekan,  xilma-xil  qarashlarning  mafkura  maydonida  hukmronlik  qilishga  intilishi 

tabiiy,  albatta.  Bunga  e’tiqod  umumiyligiga  asoslangan  holda  yakka  mafkura 

hukmronligini  ta’minlash  orqali  jahon  maydonlarini  mafkuraviy  jihatdan  o’ziga 

qaram qilishga bo’layotgan xatti-harakatlarni misol keltirish mumkin.  

Diniy  aqidaparastlik  ham  shular  jumlasidandir.  Masalan,  islom  dinidagi 

hozirgi  aqidaparastlar  ijtimoiy,  milliy  xususiyati,  qaysi  davlatga  mansubligidan 

qat’iy  nazar,  barcha  musulmonlarning  ma’naviy  birligi  haqidagi  tasavvurlarga 

                                       

2

 Эргашев И. ва бошқ. Миллий истиқлол ғояси: Ўзбекистон Республикаси Олий таълим бакалавриат босқичи 

учун дарслик. -Т.: Академия, 2005. 87-бет. 

tayanib,  ularni  yagona  xalifalik  ostida  siyosiy  birlashuvi  g’oyasini  asoslashga 

harakat  qiladi.  Ko’rinib  turibdiki,  bu  ideologiya  diniy  asosda  birlashuv  g’oyasini 

birinchi o’ringa qo’yadi. 

Ammo,  jiddiy  e’tibor  beriladigan  bo’lsa,  birinchidan,  ular  milliy 

suverenitetdan  voz  kechish  hisobiga  yagona  davlat  tuzishni  ko’zlayotganliklari 

ma’lum bo’ladi. Ikkinchidan, xalifalikni tiklashga, uning to’g’ri ekaniniasoslashga 

urinuvchilar, bu hol aynan millat sifatida o’zligimizni anglashga yo’l qo’ymasligini 

yashiradilar.  Bu  g’oyani  taqishtirishda  ular  bizning  islom  diniga  e’tiqod 

qilishimizga  alohida  urg’u  beradilar.  Bundan  tashqari,  bu  oqim  tarafdorlari 

xalifalik  bayrog’i  ostida  birlashishni  noislomiy  dunyoga  qarshi  turish  maqsadi 

bilan bog’lashlarini ham ta’kidlash zarur.  

Bunday  yondashuv  o’ta  xavfli  ekanligi  hech  kimga  sir  emas.  Zero,  u 

insoniyatning  diniy  asosda  qarama-qarshi  qutblarga  bo’linib  ketishiga,  ba’zan 

«sivilizatsiyalar  to’qnashuvi»  deb  ataladigan  hodisaning  yuzaga  kelishiga  sabab 

bo’lishi mumkin. 

Mafkura va mafkuraviy tarbiya masalasi o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan, 

demokratik,  huquqiy  davlat,  erkin  fuqarolik  jamiyatining  asoslarini  yaratayotgan 

mamlakatimiz uchun ham muhim hayotiy ahamiyatga ega bo’lib qolmoqda. Zero, 

ko’zlangan 

maqsadlarga 

ushbu 

orzu-umid 

va 

intilish-larni 

o’zida 

mujassamlashtirgan  g’oyaviy-nazariy  qarashlar  majmui  bo’lmish  milliy  mafkura 

va unga asoslangan tarbiya tizimisiz erishish mumkin emasligi aniq.  

«Men,  -  deb  yozadi  Prezidentimiz,  -  Abdulla  Avloniyning  «Tarbiya  biz 

uchun  yo  hayot  -  yo  mamot,  yo  najot  -  yo  halokat,  yo  saodat  -  yo  falokat 

masalasidir»degan fikrini ko’p mushohada qilaman.  

Buyuk  ma’rifatparvarning  bu  so’zlari  asrimiz  boshida  millatimiz  uchun 

qanchalar  muhim  va  dolzarb  bo’lgan  bo’lsa,  hozirgi  kunda  biz  uchun  ham 

shunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarbdir».  

Bu  masalaning  dolzarbligi  yuqorida  qayd  etilgan  mafkura  shakllarining 

xavfini  bartaraf  etish  zarurligi  bilan  ham  belgilanadi.  Zero,  Prezidentimiz 

ta’kidlagandek, ularga g’oya va ma’rifat yo’li bilan qarshi kurashish lozim.  

Mamlakatimizdagi  mavjud  ijtimoiy  hamkorlik,  milliy  birlik  va 

hamjihatlikni  saqlab  qolish  va  rivojlantirish  yo’li  bilangina  qo’lga  kiritilgan 

istiqlolni  himoya  qilamiz.  Xalqaro  hamjamiyat,  shu  jumladan  tarix  taqozosi  bilan 

aloqalar  kuchli  rivojlangan  davlatlar  bilan  teng  huquqli,  izzat-ikromli  munosabat, 

o’zaro  manfaatli  aloqalar  esa  mustaqil-likni  mustahkamlashning  muhim  omili 

bo’lib  xizmat  qiladi.  Ana  shundagina,  yurtboshimiz  ta’biri  bilan  aytganda, 

mintaqamiz  hech  qachon  tsivilizatsiyalar  to’qnashmaydigan,  balki  ular  bir-biriga 

ta’sir etib, bir-birini boyitish-ning ibratli namunasini beradigan makonga aylanadi.  

1.  Geosiyosiy  maqsadlarga  erishish  yo’lidagi  mafkuraviy  ta’sir 

o’tkazishning  «Bo’lib  tashla  va  hukmronlik  qil»  degan  qadimiy  tamoyilining 

quyidagi yo’llari mavjud:  

1) Mamlakat ichida ijtimoiy parokandalikni keltirib chiqarish.  

2)  Mintaqa  davlatlari  o’rtasida  turli  ziddiyatlarni  yuzaga  keltirish. 

Mintaqada 

gegemonlikka 

asoslanib, 

davlatni 

zaiflashtirish 

orqali 

o’z 

«ittifoqchisiga» aylantirishga erishish.  

3) Xalqaro maydonda muayyan mamlakat haqida noto’g’ri, noxolis tasav-

vurlarni shakllantirish. 

2.  Mintaqada  geostrategik  manfaatlarni  ifodalovchi  «Bo’lib  tashla,  va 

hukmronlik  qil»  tamoyilini  to’ldirishga  xizmat  qiluvchi  «Imtiyozli  hamkorlikni 

belgilash» tamoyili ham mavjud. Uning maqsadi:  

1)  har  bir  davlat  kim  balandir  shiori  bilan  imtiyozli  hamkorlikka 

asoslanishi;  

2) ayirmachilikni shakllantirish; 

3) «nomaqbul» davlatlar imkoniyatlarini cheklash; 

4) maqsad - muayyan mintaqaga ta’sir o’tkazish plandarmiga ega bo’lish. 

3.  «Teng  huquqli  va  o’zaro  foydali  hamkorlik»  tamoyili  geostro-tegin 

manfaatlarni  ro’yobga  chiqarish  va  davlatlararo  aloqalarni  mustahkam-lashning 

eng oqilona va to’g’ri yo’lidir. O’zbekiston bunga amal qilib kelmoqda.  

Mafkuraviy poligonlar kurashi. Poligon - (grek. serqirra). Mafkuraviy 

poligon  deb,  odamlarning  qalbi  va  ongini  egallashga  qaratilgan  g’oya  yoki 

mafkurani mablag’,  ham zamonaviy texnik vositalar bilan kuchlantirib, moddiy 

va ma’naviy tashviqot qurollarini ishga solib, dunyodagi axborot va fikr oqimini 

o’z foydasi yo’lida boshqarib turadigan g’oyaviy markazga aytiladi.  

Prezidentimiz  I.A.Karimov  ta’kidlaganidek,  «Bugungi  kunda  odamzod 

ma’lum  bir  davlatlar  va  siyosiy  kuchlarning  manfaatlarigagina  xizmat  qiladigan, 

olis  -  yaqin  manbalardan  tarqaladigan,  turli  ma’no-mazmundagi  mafkuraviy 

kuchlarning  ta’sirini  doimiy  sezib  yashamoqda.  Shuning  uchun  ham  bugungi 

kunda mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham kuchli.  

Chunki ularning ta’siri radio, televidenie, gazeta-jurnal, Internet, umuman, 

hamma  axborot  tarmoqlari  orqali  kirib  kelmoqda.  Ular  odamlarni  uyda  ham, 

ko’chada ham, ishda ham tinch qo’ymasligi mumkin.  

Yadro  poligonida  tayyorlangan  qurol  faqat  muayyan  hududni  vayron 

qiladi,  ammo  mafkuraviy  poligonlardan  turli  axborotlar,  badiiy  asarlar, 

o’yinchoqlar,  kundalik  ehtiyoj  mollari  shaklida  tarqalayotgan  vositalar  esa 

insonlarning  qalbi  va  ongini  egallashga  qaratilgandir.  Masalan,  «diniy  adabiyot» 

niqobi  ostida  xorijdan  olib  kelinayotgan  ayrim  kitoblarda  dinga  siyosiy  tus 

beriladi,  jihod  haqida  noto’g’ri  ma’lumotlar  targ’ibotlariga  ishonib,  noto’g’ri 

yo’lga kirib ketishi mumkin. Yoki behayolikni, vahshiylik va zo’rovonlikni targ’ib 

etadigan  filmlar  ham  mafkuraviy  poligonlardan  yuborilayotgan  zararli 

ta’sirlardandir.  

Bunda  ommaviy  axborot  vositalari  orqali  psixologik  ta’sir  o’tkazishning 

yangidan-yangi  usullaridan  foydalanadilar.  Xususan,  milliy  hayotimizga  xos 

muayyan  xususiyatlarni  ochiqdan-ochiq  qoralash,  yerga  urish  yoki  ayrim  tarixiy 

voqea-hodisalarni  umuman  bo’lmagandek,  jahon  madaniyati,  ilmu-faniga  ulkan 

hissa  qo’shgan  ulug’  allomalarimizning  bizga  aloqasi  yo’qdek  qilib  ko’rsatishga 

urinishlar mavjud. 

Shuningdek,  mintaqa  davlatlari  o’rtasida  ziddiyatlar  keltirib  chiqarish  va 

jahon  afkor  ommasida  O’zbekiston  haqida  noto’g’ri  tasavvur  tug’dirishga 

bo’layotgan intilishlarni hech qachon e’tibordan chetda qoldirmasligimiz lozim.  

 

Xullas,  hozirgi  zamonda  inson  qalbi  va  ongi  uchun  kurash  nihoyatda 

murakkab  tus  olgan.  Bu  gepolitika  va  globallashuv  jarayonlari  bilan  qo’shilib, 

uyg’unlashib ketmoqda. Markaziy Osiyoda ham, unga nisbatan ta’sirlarda ham ana 

shunday  serqirra  jarayon,  xilma-xil  xususiyat,  turlicha  xatti-harakatlar  mavjud. 

Bularning  barchasini  anglash,  ro’y  berayotgan  voqea-hodisalarning  mag’zini 

chaqish,  mustahkam  mafkuraviy  immunitetni  shakllantirish  dolzarb  vazifa  bo’lib 

qolmoqda. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi  

Mafkuraviy  jarayonlarning  globallashuvi  (Yer  sharini  qamrab  olish, 

dunyo  miqyosidagi,  umumiy).  -  g’oyaviy  ta’sir  o’tkazish  imkoniyatlarining 

kengayishi  oqibatida  unga  Yer  yuzining  barcha  mintaqalari  tortilganligini, 

mafkuraviy  kurash  umumbashariy  miqyos  kasb  etganini  ifodalovchi  tushuncha. 

Bugungi  dunyoda  mislsiz  ilmiy  kashfiyotlar,  ulkan  texnikaviy  imkoniyatlar, 

universal texnologiyalar, axborot tarqatishning globallashuvi, ya’ni ularning butun 

kurrai  zaminni  qamrab  olish  jarayoni  shiddat  bilan  bormoqda.  Masalan,  Internet 

tizimi  orqali  axborot  almashuv,  binobarin,  g’oyaviy  ta’sir  o’tkazish  imkoniyatlari 

ham tobora kengaymoqda.  

Aslida axborot sohasidagi globallashuv insoniyat uchun, dunyoning barcha 

hududlaridagi odamlarning o’zaro muloqoti uchun, ilm-fan va madaniy boyliklarni 

o’zlashtirish uchun ulkan imkoniyatlar yaratadigan jarayondir.  

Mafkuraviy  jarayonlarning  globallashuvida  bir-biridan  farq  qiladigan 

ikki yo’nalish, tendensiya mavjud: 

1.  Insoniyat  sivilizatsiyasi  tarixida  erishgan  har  qanday  moddiy  va 

ma’naviy  qadriyatlarning  umuminsoniy  jihatlari  tarixiy  makon  doirasidan  chiqib 

baynalminallashib,  universallashib  bormoqda.  Boshqacha  aytganda,  milliy  va 

umuminsoniylik tamoyillarining integratsiyalashuv jarayoni kuchmoqda. 

2.  Millatlar  va  davlatlarning  ijtimoiy,  iqtisodiy,  siyosiy,  ma’naviy-

madaniy  rivojlanishidagi  beqarorlik,  ular  manfaatlaridagi  o’ziga  xoslikni 

mutlaqlashtirish  insoniyatga,  shu  jumladan,  o’z  millatining  kelajagiga  xavf 

tug’diradigan  salbiy  hodisalarning  mafkuralashgan  holda  globallashuviga  olib 

kelmoqda.  Bu  xalqaro  terrorizm,  ekstremizm,  fundamentalizm  va  narkobiznes 

hodisalarida  namoyon  bo’lmoqda.  Biron  bir  hudud  yoki  mamlakatda  paydo 

bo’layotgan  g’oyalar  tez  fursatda  butun  jahonga  yoyilmoqda.  Natijada,  odamzot 

ma’lum bir davlatlar va siyosiy kuchlarning bosimini sezib yashamoqda. 

Bu  jarayonning  muhim  xususiyatlaridan  biri  -  turli  mamlakatlarni 

mafkuraviy  zabt  etish  g’oyat  katta  iqtisodiy  manfaatlar  bilan  qo’shilishib 

ketganidir.  Mafkuraviy  globallashuv  saviyasi  past  audio  va  videokassetalar, 

axloqsizlik,  tubanlik  va  yovuzlikni  targ’ib  qiladigan  «san’at  asarlari»ning  ham 

keng tarqalishiga sabab bo’lmoqda. G’oyaviy-mafkuraviy tazyiq va tajovuzlarning 

oldini  olish  uchun  esa  har  bir  millat,  davlat  o’zining  g’oyaviy-mafkuraviy 

daxlsizligini ta’minlaydigan chora-tadbirlarni ko’rishi zarur bo’lmoqda. 

Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va ma’naviyati ham Sharq va G’arbni 

tutashtirgan  karvon  yo’llarida  joylashgani  sababli  ham  Sharq,  ham  G’arb 

madaniyatidan  bahramand  bo’lgan.  Natijada  har  bir  xalq  o’zlari  uchun  ana  shu 

madaniyatning  ijobiy  tomonlarini  o’zlashtirgan,  ularga  ijodiy  yondashib  yangi 

cho’qqilarga  ko’targan.  Masalan,  Abu  Rayhon  Beruniy  Xitoy,  Hindiston, 

Yunoniston  va  Rim  falsafasi,  tabiiy  fanlarini  chuqur  o’zlashtirgan  edi.  Forobiy 

ham  o’nlab  tillarni  bilgan  va  o’nlab  xalqlar  madaniyati  va  ma’naviyatini  chuqur 

o’rgangan.  Yaxshi,  ijobiy  g’oyalar  o’rganilgan,  ijodiy  rivojlantirilgan.  Lekin  ular 

negizida yot g’oyalar ham kirib qolgan. Shunday g’oyalar borki, ular ochiq chehra 

bilan eshigimizni taqillatib kirib keladi. Shunday g’oyalar ham borki, ular «o’g’ri» 

kabi tuynuk qidiradi. 

Eshik qoqib keladigan g’oyalar milliy ma’naviyatni boyitadi, rivojlantiradi. 

XX asr boshlaridagi o’zbek madaniyati va ma’naviyati hamda uning asr oxiridagi 

holati  o’rtasida  jiddiy  tafovut  bor.  Bu  tafovutni  adabiyot,  san’at,  fan,  hatto  oddiy 

yurish-turish va kiyim-kechak, turmush sohalarida ham kuzatish mumkin. XX asr 

boshida  o’zbek  adabiyotida  dramaturgiya  janri  shakllanmagan  edi.  M.Behbudiy, 

Fitrat,  M.Abdurashidxonov  singari  ma’rifatparvarlarning  sa’y-harakatlari  tufayli 

dramaturgiya shakllandi... 

Biron-bir hudud yoki mamlakatda paydo bo’layotgan g’oyalar tez fursatda 

butun  jahonga  yoyilmoqda.  Natijada  odamzod  ma’lum  bir  davlatlar  va  siyosiy 

kuchlarning  manfaatlariga  xizmat  qiladigan,  olis-yaqin  manbalardan  tarqaladigan, 

turli mafkuraviy markazlarning bosimini doimiy ravishda sezib yashamoqda.  

Bunday vaziyatda o’z  mustaqil fikriga, sobit e’tiqodiga, mustahkam iroda 

va  dunyoqarashiga  ega  bo’lmagan  odam  goh  oshkora,  goh  pinhona  ko’rinishda 

namoyon  bo’layotgan  mafkuraviy  tazyiqlarga  bardosh  bera  olmaydi.  Yaponiyada 

paydo  bo’lgan  «AUM  Sinrikyo»  kabi  zararli  oqimlar  turli  mamlakatlardagi 

minglab  yosh  yigit-qizlarni  irodasidan,  ong-shuuridan  mahrum  qilib,  zombiga 

aylantirib qo’ygani bu fikrning dalilidir.  

Umuman,  dunyodagi  mislsiz  ilmiy  kashfiyotlar,  universal  texnologiyalar 

va  axborot  tarqatishning  globallashuvi  yuzaga  keldi.  Bu  jarayonlar  o’z  navbatida 

dunyodagi  yuz  berayotgan  mafkuraviy  vaziyatga,  munosabatlarga  jiddiy  ta’sir 

ko’rsata boshladi. Ilmiy kashfiyotlar globallashuvida mafkura bevosita ta’sir etishi 

ob’ektiv va subyektiv omillar bilan uzviy bog’lanib ketgan.  

Demak, 

g’oyalar  va  qarashlarning  jamiyatdagi  ma’lum  guruh 

manfaatlariga  bo’ysundirilishi  va  mafkuralashtirilishi  -  jamiyat  uchun, 

sivilizatsiyalar uchun «salbiy omilga» aylanadi.  

Natijada,  jamiyatlar  bir  -  biriga  qarama  -  qarshi  bo’lgan  qutblar 

bo’linishigacha  borib  yetadi.  Hodisani  «turmushdan»,  «jamiyatning  ijtimoiy-

iqtisodiy  negizi»da  deb  tushunish  falsafasi  bir  tomonla-madir.  Bu  -  «turmush, 

ijtimoiy  borliq  ongni  belgilaydi»,  degan  an’anaviy  falsafaga  xos  bo’lib,  unda 

muayyan maqsadlar jamiyat hayotining «mafkuralashib» borishiga asos bo’lgan.  

Buni  sobiq  totalitar  mafkuraga  xos  bo’lgan  tarixiy  voqelik  to’la 

tasdiqlaydi. Hozirgi zamon falsafasi esa turmushning ongga ta’sirini hisobga olgan 

holda,  ongning  faol  ta’sir  ko’rsatishi  va  uni  belgilashi  to’g’risidagi  g’oyaga 

asoslanmoqda.  Jamiyatning  siyosiy-ijtimoiy,  iqtisodiy  rivojlanish  darajasi  hamda 

uning  taraqqiyot  yo’li  inson  ongi  va  tafakkuri  darajasiga  bevosita  hamda  uning 

taraqqiyot yo’li inson ongi va tafakkuri darajasiga bevosita bog’liq bo’ladi.  

Hozirgi  kunda  til,  madaniyat,  urf-odatlardagi  umumiylik,  boshqacha 

aytganda,  etnik  birlikka  asoslangan  holda  yagona  mafkuraviy  maydonni  keltirish 

borasidagi  qarashlar  ham  mavjud.  Bunday  qarashlarning  shakllanish  tarixi  uzoq 

o’tmishga  borib  taqaladi.  Bugungi  kunda  ularning  har  biri  o’ziga  xos  tarzda 

dunyoning mafkuraviy manzarasida muayyan o’rinni egallashga urinmoqda.  

Markaziy  Osiyoda  ham  murakkab  mafkuraviy  jarayonlar  bormoqda. 

Bunda,  avvalo,  Markaziy  Osiyo  xalqlari  mustahkam  do’stligining  ahamiyatini 

alohida  ta’kidlash  lozim.  Chunki,  mintaqa  tub  xalqlarining  ma’naviy  ildizlari  bir, 

ruhi,  turmush  tarzi  yaqin,  ular  ana  shu  boy  manbadan  birdek  bahra  oladilar.  Shu 

ma’noda  ham  ular  birligini  mustahkamlash  umummintaqaviy  ma’naviy 

yuksalishimizga  o’zining  ijobiy  ta’sirini  o’tkazib  turaveradi.  Bu  jarayonga  qarshi 

qaratilgan  har  qanday  mafkuraviy  ta’sir  yoki  harakatlar  umummintaqaviy 

barqarorlikka xalaqit beradi. 

Nima  uchun  kishilar  ongi  va  qalbi  uchun  kurash  turli  mafkuralarning  bosh 

maqsadiga aylanib qoldi? Gap shundaki g’oya faqatgina inson qalbini egallaganda, 

inson  ma’naviy-ruhiy  holatining  uzviy  qismiga  aylangandagina  harakatga  da’vat 

etuvchi,  rag’batlantiruvchi  kuchga,  harakat  uchun  qo’llanmaga  aylanadi.  Shuning 

uchun  ham  bugungi  kunda  nafaqat  inson  ongini,  balki  qalbini  ham  egallash 

mafkuraviy kurashning bosh maqsadi bo’lib qolmoqda.