O’zbekiston respublikasi Oliy va o’rta ta’lim vazirligi Urganch davlat universiteti

2. YERNING QUYOSH ATROFIDA AYLANISHI

Er sayyora sifatida bir vaqtning u’zida bir necha harakatlarni amalga oshiradi. Ulardan eng muhimlari quyidagilardir:

-Erning Quyosh atrofida aylanishi;

-Erning u’z u’qi atrofida aylanishi; -Er-Oy umumiy o\irlik markazi atrofida aylanishi;

Yer Quyosh tizimidagi uchinchi sayyora hisoblanadi. Bu yerda biz Yerning yo’ldoshi bo’lgan Oyni tavsifmi keltiramiz.

Oy, Yerga eng yaqin yirik osmon jismi. Yer atrofida elliptik orbita bo’ylab aylanadi. Diametri 3476 km, og’irligi Yerog’irligidan 81,5 marta kam. Oy yuzasida harorat kunduzi Q 120°C, kechasi — 400°C. Oyning markaziga qarab harorat ortib boradi. Oyning ichki tuzilishi quyidagi qismlardan iborat: yadro, mantiya (1000—1100 km), Oy po’sti (55—56 km). Oy yadrosi harorati 1500°C boigan erigan moddalardan tashkil topgan. Oyning yoshi 4,6 mlrd. yil. Oyda marganes, kremniy, kalsiy, titan, temir, bazalt, dala shpati mavjud.

Oy mustaqil osmon jismidir. Oyda atmosfera yo’qligi tufay-li uning yuzasi Yerdan yaxshi ko’rinadi. Oyning o’rganilish tarixi ikki davrga boiinadi: tokosmik va kosmik.

Tokosmik davrda Oy teleskoplar yordamida o’rganilgan. Ga-liley birinchi bo’lib Oy yuzasida kraterlarlar va dengizlar bor-ligini aniqlagan.

Kosmik davr XX asrning 60-yillaridan boshlandi. Bu davrda Oy tabiatini o’rganishning asosiy natijalari quyidagilardan iborat:

• 
  Oy yuzasida 1969-yildan boshlab inson tomonidan tadqiqot ishlari olib borila boshlangan. 1969-yili Amerikalik fazogirlar Oyga qo’nib tadqiqon olib borishdi;
  
• 
  Oydagi tog’ jinslari magmatik yo’1 bilan hosil boigan. Ularning yoshi 4,6—3,16 mlrd. yil;
  
• 
  Quyosh tizimi paydo bo’lgandan beri Oy mustaqil osmon jismi sifatida faoliyat ko’rsatib kelayotlanligi aniqlandi;
  
• 
  Oydagi kraterlarning ko’pchiligining kelib chiqishi kosmik omillar bilan bog’liq;
  
• 
  Oy yuzasida ikki xil relyef shakllari uchraydi: materik oblastlari va dengizlar. Materik qismida tog’lar, tekisliklar tarqalgan. Dengizlar meteoritlarning Oy yuzasiga tushishi natijasida hosil bo’lgan botiqlardirYer Quyosh atrofida aylanasimon orbita bo’ylab harakat qiladi. Yer Quyosh atrofini 365 kun, 6soat, 9 min, 9 sek.da to’la bir marta aylanib chiqadi. Yerning yillik aylanma harakati (orbitasi) Ellips shaklga ega, ellipsning bitta fokusida Quyosh turadi.
  

• 
  Shuning uchun Quyosh bilan Yer o’rtasidagi masofa doimo o’zgarib turadi. Ular o’rtasidagi eng qisqa masofa (perigeliy) 3-yanvarda 147 mln. km. bo’ladi. Ular o’rtasidagi eng uzun masofa esa (afeliy) 5-iyunda 152 mln.km. bo’ladi. Yer orbitasining uzunligi 940 mln.km. Bu masofani yer soatiga 107 ming km. yoki sekundiga 29,8 km. tezlikda bosib o’tadi. Afeliyda ya’ni yer Quyoshdan uzoqlashganda uning tezligi ka-mayadi va sekundiga 29,3 km.ni tashkil qiladi. Perigeliyda, ya’ni Yer Quyoshga yaqinlashganda uning tezligi ortadi va sekundi-ga 30,3 km. ni tashkil qiladi. Shuning uchun shimoliy yarim sharda qish qisqaroq yoz esa uzunroq.
  

Yer o’qi orbita tekisligiga og’gan. Yer o’qi orbita tekisligi bilan 66°33’ burchak hosil qiladi, ya’ni Yer o’qining og’ish burchagi 66°33’.

Harakat davomida Yer o’qi ilgarilama shaklda siljiydi va or-bitada 4ta o’ziga xos nuqta hosil bo’ladi (15-rasm):

— 21 mart va 23 senntabrda Yer o’qining qiyaligi Quyoshga nisbatan neytral bo’ladi. Quyosh nurlari ekvatorga tik tushadi va ikkala yarim sharni teng yoritadi. Kun va tun uzunligi baravar bo’ladi. Qutblarda esa kun va tunni almashinishi ,ro’y beradi. Shuning uchun raazkur kunlar bahorgi va kuzgi tengkunlik kun-lari deyiladi; — 21 iyunda Yer o’qining shimoliy qismi Quyoshga enkay-gan bo’ladi. Shuning uchun Quyosh nurlari ekvatorga emas, balki undan shimolroqqa tik tushadi. Bu masofa ekvator tekisligining orbita tekisligiga qiyaligiga teng. Ya’ni 90—66° 33’ q 23° 27’. Quyoshni tropiklarda turadigan kuni yozgi Quyosh turishi deb ataladi.

Yozgi Quyosh turishida shimoliy yarim sharning yuqori ken-gliklarida sutka davomida faqat qutbgina va qutb atrofi emas, balki shimoliy qutb chizig’igacha bo’lgan joylar yoritiladi. Ammo janubiy yarim sharda janubiy qutb chizig’ining ichidagi hududlar Quyosh tomonidan yoritilmaydi;

— 22 dekabrda Quyosh nurlari janubiy tropikka tik tushadi. Shuning uchun shimoliy qutb doirasi ichidagi hududlar yoritilmaydi.

Janubiy qutb doirasi esa sutka davomida yoritiladi. Bu holat bahorgi teng kunlikkacha davom etadi.

Demak, Yer o’qining qiyaligi ekvatordan tashqari hamma joyda kun va tunni turlicha uzunligini keltirib chiqaradi. Bahorgi va kuzgi tengkunliklar davrida Quyoshning ufqdan balandligi quyidagicha aniqlanadi.

hq 90° — (p.ip — geografik kenglik. Masalan, Toshkentda 21 mart va 23 sentabrda tush paytida Quyoshning balandligi 90°-42°q 48°

Har bir yarim sharning yozida Quyosh zenitda bo’lgan davrida uning balandligi 23° 27’ ta ortadi. h q 90° — pQ23°27’ Qishda esa kamayadi h q 90° -
Toshkentda 22 — iyunda Quyoshning ufqdan balandligi h q 90° - 42°Q23°27’q71°27’ Qishda esa h q 90° - 42° - 23°27’ q 24°33’ Yerning Quyosh atrofida aylanishi natijasida yil fasllari hosil bo’ladi. Yer o’qining qiyaligi bilan tropiklar, qutb doiralari, ekvator kabi tushunchalar bog’langan. Ekvator qutblardan teng masofada Yer yuzasidan o’tkazilgan shartli chiziq. Tropiklar Quyosh nurlari yozgi Quyosh turish davrida tik tushadigan parallellar, ya’ni 23°27’sh.k., 23°27’j.k. Qutb doirasi chizig’i —kengligi Yer o’qining qiyaligiga teng bo’lgan parallel, qutb doirasi chiziqlari qutbiy tun va kunning tarqalish chegaralari hisoblanadi. Yer o’qining qiyaligi yoritish mintaqalarinning kelib chiqishiga sabab bo’ladi (16-rasm).

Yerning aylanishiga sabab quyoshning atrofida "og’ishi"dir. Kuyoshning gravitasiyasi yerning o’z o’qi atrofida aylanishini taqozo etadi. Bu xuddi koptokning tog’dan yumalab tushishiga yerning tortishish kuchi majbur qilgandek holatni anglatadi.

Quyosh, yer va boshqa sayyoralar Oy hamdayulduzlar Koinotning kichik bir bo'lagi xolos. Quyosh va tunda ko'rishimiz mumkin bo'lgan yulduzlar bizni Galaktikamiz bis qismidir. Galaktikamizda 200 milliardga yaqin yulduz bor. Biz ulardan 3 mingtachasini asbobsiz ko'ra olamiz. Koinotdabizning Galaktikamizga o'xshash 100 milliarddan ortiq Galaktika bor. Tunda osmonga tik qaralsa, sut rangidagi yo'laklarni ko'rish mumkin. Bu yo'lak somon yo'li deyiladi. Bu yo'lak ortida yulduzlar ko'p bo'lganidan sut rangida yoki somon to'kilgan yo'lga o'xshab ko'rinadi. Olimlarning fikriga ko'ra koinot bundan taxminan 15 milliard yil oldin yuz bergan ulkan portlash natijasida paydo bo'lgan. Olovli shar turli tomonlarga sachragan va uningbo'laklari birikib galaktika va yulduzlarni, shu jumladan bizning ulkan yulduzimiz Quyoshni vujudga keltirgan. YER- Quyoshdan uzoqlik bo'yicha uchinchi sayyora. Yer sirtining 2/3 qismini suv tashkil qiladi. Sayyorani esa kislorodga boy bo'lgan atmosfera o'rab turadi.

Bizning galaktikamiz 200 milliard yulduzlarni o'z ichiga olgan bo'lib, bizning quyoshimiz shu yulduzlarning bittasi, xolos. Koinotimizdagi eng katta galaktikalar 1 trillion (ya'ni 1000 milliard) yulduzni o'z ichiga olgan. Oy Yerning tabiiy yo'ldoshi bo'lib, yaqin qo'shnimiz hisoblanadi. Bu yiriktosh chang qatlamlari bilan qoplangan. Oyda havo, suv, shamol va Yerdagi kabi tabiat yo'q. Oyda birorta ham tirik jonzot yoki o'simlik o'smaydi. Kunduzlari holdan to'ydiruvchi issiq bo'lsa, kechalari o'ta sovuq. Oy aslida o'zidan nur chiqarmaydi, balki quyosh nurini qaytaradi. Oy KARTER debataluvchi chuqurliklar bilan qoplangan. Karterlar Oyga yog'ilgan ko'p miqdordagi metroidlar - tosh va metallardanpaydo bo'lgan. Oy Yer atrofini bir oyda aylanib o'tadi. Uning yer atrofidagi yo'li ORBITA deyiladi. Har oyda bir marta oy to'ladi, boshqacha aytganda, quyosh nurini bizga qarab turgan butun sirti bilan aks ettiradi. Uning nuri o'zgarishi bizga Oy shaklining o'zgarishi bo'lib tuyiladi.
Sayyoralar Quyosh atrofida aniq yo'l – orbita bo'ylab harakat qiladi. Yerning Quyoshni to'liq aylanib o'tishi uchun 365 kundan ko'proq, yani bir yil ketadi. Bizning Quyosh sistemamizni Quyosh, uning atrofini aylanib yuruvchi sayyoralar, shuningdek, yirik tosh va muz bo'laklari tashkil etadi. Yerning yagona tabiiy yo'ldoshi - Oydir. Merkuriy va Veneradan tashqariboshqa sayyoralarning ham o'z yo'ldoshlari bor. Sayyoralar Quyoshdan qancha uzoq joylashsalar, shuncha ularning Quyoshni to'la aylanib chiqishi uchun ko'p vaqt sarflanadi. Quyoshga eng yaqin bo'lgan sayyora - Merkuriy Quyoshni 88 kunda, Yer esa 365 kunda aylanib chiqsa, Neptunning Quyoshni to'la aylanishi uchun 165 yil kerak bo'ladi. Sayyoralar - tosh, metall va gazlardan iborat, o'z yulduzi atrofida aylanuvchi shar shaklidagi yirik fazoviy jismlardir. Yer bizning yulduzimiz - Quyosh atrofida aylanadigan to'qqiz sayyaraning biridir.
YER - havo vasuvga ega bo'lgan yagona sayyora. MERKURIY - Quyoshga eng yaqin sayyoradir. MARS - qizil toshli planeta. Ushbu sayyora quruq bo'lib, unda chang bo'ronlarh hukmron. VENERA - eng issiq sayyora. U butunlay zaharli gaz bilan qoplangan. YUPITER - eng katta sayyora. Undagi yirik girdob dog'ning o'zi Yer hajmiga teng. Uning 50 dan ortiq yo'ldoshi bor. NEPTUNning zangori yuzasini sovuq shamollar to'lqini qamrab olgan. URANning aylanish o'qi uning orbitasi yuzasidan o'tadi. PLUTON - eng sovuq, eng kichik va Quyoshdan eng uzoqdagi sayyoradir. SATURN - esa hammadan katta. Uning atrofida 30 dan ortiq yo'ldosh aylanadi.Geliotsentrik sistema -Quyosh sistemasining tuzilishi haqidagi tasavvur; unga koʻra, Kuyosh markaziy jism bulib, boshqa sayyoralar, shu jumladan Yer ham Quyosh atrofida va oʻz oʻqi atrofida aylanib turadi. Bu taʼlimotni polyak olimi N. Kopernik yaratdi. Mil. av. 4-a.da yunon faylasufi Geraklit Yer shar shaklida, u oʻz oʻqi atrofida aylanadi, yulduzlar esa qoʻzgʻalmas, deb aytgan. U Merkuriy va Venera Quyosh atrofida aylanib, Quyosh b-n birga Yer atrofida harakatlanadi, deb uylagan. Mil. av. 3-asrda yashagan Samoslik Aristarx yulduzlar joylashgan sfera va Quyosh qoʻzgʻalmaydi, Yer esa markazida Quyosh joylashgan aylana boʻylab harakatlanadi, degan fikrni aytgan. Abu Rayhon Beruniy "al-Qonun almasʼudiy"asarida Aristarx taʼlimotiga murojaat qilib, Yerning harakati haqida yozgan edi. Ammo bu fikrlar rivojlanmadi va to XVI asrgacha Ptolemeynnsh geotsentrik sistema haqidagi taʼlimoti hukmron boʻlib keldi. N. Kopernik "Osmon sferalarining aylanishi" asarida (1543) Yer harakati toʻgʻrisidagi gʻoyani matematik usulda isbotlab berdi. G. s. taʼlimotiga koʻra: 1) olamning markazida Yer emas, balki Quyosh turadi; 2)Yer va b. sharsimon sayyoralar Quyosh atrofida faqat bir yoʻnalishda harakatlanadi hamda biror diametr atrofida aylanadi; 3) sayyoralarning Quyosh atrofidagi yoʻli (orbitasi) aylanadan iborat; 4) sayyoralar bir xil tezlikda tekis harakat qiladi. Bundan tashqari, Kopernik Oy Yer atrofida aylanadi va Yer b-n birga Kuyosh atrofida harakatlanadi, deb hisoblaydi. Kopernik osmon yoritqichlarining sutkalik koʻrinma harakati Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi natijasida, Quyoshning yillik koʻrinma harakati esa Yerning Quyosh atrofida yillik aylanishi natijasida sodir boʻlishini tushuntirdi. Nemis astronomi I. Kepler N. Kopernik taʼlimotini rivojlantirib, sayyoralarning harakat qonunlarini ochdi. G. s. geotsentrik sistema tarafdorlariga qaqshatqich zarba berdi. J. Bruno, G. Galiley G. s. gʻoyasining taraqqiyotiga katta hissa qoʻshishdi. 1677 y.da I. Nyuton oʻzining butun olam tortishish qonunini kashf etdi va bu b-n sayyoralarning Kuyosh atrofida harakat qilish sabablarini ochib berdi. 1957 y. 4 okt.da boshlangan kosmik era, yaʼni Yer suniy yoʻldoshlarining uchirilishi, kosmik raketalarning Oy va sayyoralarga parvozi G. s. gʻoyasining toʻgʻri ekanligini isbotladi. G. s. tabiatshunoslikning rivojlanishida olamshumul oʻrin tutdi

Yer Quyosh atrofida aylanasimon orbita bo’ylab harakat qiladi. Yer Quyosh atrofini 365 kun, 6soat, 9 min, 9 sek.da to’la bir marta aylanib chiqadi. Yerning yillik aylanma harakati (orbitasi) Ellips shaklga ega, ellipsning bitta fokusida Quyosh turadi. Shuning uchun Quyosh bilan Yer o’rtasidagi masofa doimo o’zgarib turadi. Ular o’rtasidagi eng qisqa masofa (perigeliy) 3-yanvarda 147 mln. km. bo’ladi. Ular o’rtasidagi eng uzun masofa esa (afeliy) 5-iyunda 152 mln.km. bo’ladi. Yer orbitasining uzunligi 940 mln.km. Bu masofani yer soatiga 107 ming km. yoki sekundiga 29,8 km. tezlikda bosib o’tadi. Afeliyda ya’ni yer Quyoshdan uzoqlashganda uning tezligi ka-mayadi va sekundiga 29,3 km.ni tashkil qiladi. Perigeliyda, ya’ni Yer Quyoshga yaqinlashganda uning tezligi ortadi va sekundi-ga 30,3 km. ni tashkil qiladi. Shuning uchun shimoliy yarim sharda qish qisqaroq yoz esa uzunroq.

Yer o’qi orbita tekisligiga og’gan. Yer o’qi orbita tekisligi bilan 66°33’ burchak hosil qiladi, ya’ni Yer o’qining og’ish burchagi 66°33’.

Harakat davomida Yer o’qi ilgarilama shaklda siljiydi va or-bitada 4ta o’ziga xos nuqta hosil bo’ladi (15-rasm):

— 21 mart va 23 senntabrda Yer o’qining qiyaligi Quyoshga nisbatan neytral bo’ladi. Quyosh nurlari ekvatorga tik tushadi va ikkala yarim sharni teng yoritadi. Kun va tun uzunligi baravar bo’ladi. Qutblarda esa kun va tunni almashinishi ,ro’y beradi. Shuning uchun raazkur kunlar bahorgi va kuzgi tengkunlik kun-lari deyiladi; — 21 iyunda Yer o’qining shimoliy qismi Quyoshga enkay-gan bo’ladi. Shuning uchun Quyosh nurlari ekvatorga emas, balki undan shimolroqqa tik tushadi. Bu masofa ekvator tekisligining orbita tekisligiga qiyaligiga teng. Ya’ni 90—66° 33’ q 23° 27’. Quyoshni tropiklarda turadigan kuni yozgi Quyosh turishi deb ataladi.

Yozgi Quyosh turishida shimoliy yarim sharning yuqori ken-gliklarida sutka davomida faqat qutbgina va qutb atrofi emas, balki shimoliy qutb chizig’igacha bo’lgan joylar yoritiladi. Ammo janubiy yarim sharda janubiy qutb chizig’ining ichidagi hududlar Quyosh tomonidan yoritilmaydi;

— 22 dekabrda Quyosh nurlari janubiy tropikka tik tushadi. Shuning uchun shimoliy qutb doirasi ichidagi hududlar yoritilmaydi.

Janubiy qutb doirasi esa sutka davomida yoritiladi. Bu holat bahorgi teng kunlikkacha davom etadi.

Demak, Yer o’qining qiyaligi ekvatordan tashqari hamma joyda kun va tunni turlicha uzunligini keltirib chiqaradi. Bahorgi va kuzgi tengkunliklar davrida Quyoshning ufqdan balandligi quyidagicha aniqlanadi.

hq 90° — (p.ip — geografik kenglik. Masalan, Toshkentda 21 mart va 23 sentabrda tush paytida Quyoshning balandligi 90°-42°q 48°

Har bir yarim sharning yozida Quyosh zenitda bo’lgan davrida uning balandligi 23° 27’ ta ortadi. h q 90° — pQ23°27’ Qishda esa kamayadi h q 90° -
h q 90° - 42°Q23°27’q71°27’ Qishda esa h q 90° - 42° - 23°27’ q 24°33’ Yerning Quyosh atrofida aylanishi natijasida yil fasllari hosil bo’ladi. Yer o’qining qiyaligi bilan tropiklar, qutb doiralari, ekvator kabi tushunchalar bog’langan. Ekvator qutblardan teng masofada Yer yuzasidan o’tkazilgan shartli chiziq. Tropiklar Quyosh nurlari yozgi Quyosh turish davrida tik tushadigan parallellar, ya’ni 23°27’sh.k., 23°27’j.k. Qutb doirasi chizig’i —kengligi Yer o’qining qiyaligiga teng bo’lgan parallel, qutb doirasi chiziqlari qutbiy tun va kunning tarqalish chegaralari hisoblanadi. Yer o’qining qiyaligi yoritish mintaqalarinning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Kun qancha davom etadi?
Kun, bu - yerning o’z o’qi atrofida bir maromda aylanib chiqishi uchun ketadigan vaqt. Yulduzlarning har 23 soat 56 daqiqa 4,09 soniya davomida samodagi o’z o’rniga qaytib kelish vakti yulduz kuni hisoblanadi. Quyosh kuni
esa 24 soatdan iborat.

Yerning aylanishiga sabab quyoshning atrofida "og’ishi"dir. Kuyoshning gravitasiyasi yerning o’z o’qi atrofida aylanishini taqozo etadi. Bu xuddi koptokning tog’dan yumalab tushishiga yerning tortishish kuchi majbur qilgandek holatni anglatadi

Quyosh, yer va boshqa sayyoralar Oy hamdayulduzlar Koinotning kichik bir bo'lagi xolos. Quyosh va tunda ko'rishimiz mumkin bo'lgan yulduzlar bizni Galaktikamiz bis qismidir. Galaktikamizda 200 milliardga yaqin yulduz bor. Biz ulardan 3 mingtachasini asbobsiz ko'ra olamiz. Koinotdabizning Galaktikamizga o'xshash 100 milliarddan ortiq Galaktika bor. Tunda osmonga tik qaralsa, sut rangidagi yo'laklarni ko'rish mumkin. Bu yo'lak somon yo'li deyiladi. Bu yo'lak ortida yulduzlar ko'p bo'lganidan sut rangida yoki somon to'kilgan yo'lga o'xshab ko'rinadi. Olimlarning fikriga ko'ra koinot bundan taxminan 15 milliard yil oldin yuz bergan ulkan portlash natijasida paydo bo'lgan. Olovli shar turli tomonlarga sachragan va uningbo'laklari birikib galaktika va yulduzlarni, shu jumladan bizning ulkan yulduzimiz Quyoshni vujudga keltirgan. YER- Quyoshdan uzoqlik bo'yicha uchinchi sayyora. Yer sirtining 2/3 qismini suv tashkil qiladi. Sayyorani esa kislorodga boy bo'lgan atmosfera o'rab turadi.
Bizning galaktikamiz 200 milliard yulduzlarni o'z ichiga olgan bo'lib, bizning quyoshimiz shu yulduzlarning bittasi, xolos. Koinotimizdagi eng katta galaktikalar 1 trillion (ya'ni 1000 milliard) yulduzni o'z ichiga olgan. Oy Yerning tabiiy yo'ldoshi bo'lib, yaqin qo'shnimiz hisoblanadi. Bu yiriktosh chang qatlamlari bilan qoplangan. Oyda havo, suv, shamol va Yerdagi kabi tabiat yo'q. Oyda birorta ham tirik jonzot yoki o'simlik o'smaydi. Kunduzlari holdan to'ydiruvchi issiq bo'lsa, kechalari o'ta sovuq. Oy aslida o'zidan nur chiqarmaydi, balki quyosh nurini qaytaradi. Oy KARTER debataluvchi chuqurliklar bilan qoplangan. Karterlar Oyga yog'ilgan ko'p miqdordagi metroidlar - tosh va metallardanpaydo bo'lgan. Oy Yer atrofini bir oyda aylanib o'tadi. Uning yer atrofidagi yo'li ORBITA deyiladi. Har oyda bir marta oy to'ladi, boshqacha aytganda, quyosh nurini bizga qarab turgan butun sirti bilan aks ettiradi. Uning nuri o'zgarishi bizga Oy shaklining o'zgarishi bo'lib tuyiladi.
Sayyoralar Quyosh atrofida aniq yo'l - orbita bo'ylab harakat qiladi. Yerning Quyoshni to'liq aylanib o'tishi uchun 365 kundan ko'proq, yani bir yil ketadi. Bizning Quyosh sistemamizni Quyosh, uning atrofini aylanib yuruvchi sayyoralar, shuningdek, yirik tosh va muz bo'laklari tashkil etadi. Yerning yagona tabiiy yo'ldoshi - Oydir. Merkuriy va Veneradan tashqariboshqa sayyoralarning ham o'z yo'ldoshlari bor. Sayyoralar Quyoshdan qancha uzoq joylashsalar, shuncha ularning Quyoshni to'la aylanib chiqishi uchun ko'p vaqt sarflanadi. Quyoshga eng yaqin bo'lgan sayyora - Merkuriy Quyoshni 88 kunda, Yer esa 365 kunda aylanib chiqsa, Neptunning Quyoshni to'la aylanishi uchun 165 yil kerak bo'ladi. Sayyoralar - tosh, metall va gazlardan iborat, o'z yulduzi atrofida aylanuvchi shar shaklidagi yirik fazoviy jismlardir. Yer bizning yulduzimiz - Quyosh atrofida aylanadigan to'qqiz sayyaraning biridir.
YER - havo vasuvga ega bo'lgan yagona sayyora. MERKURIY - Quyoshga eng yaqin sayyoradir. MARS - qizil toshli planeta. Ushbu sayyora quruq bo'lib, unda chang bo'ronlarh hukmron. VENERA - eng issiq sayyora. U butunlay zaharli gaz bilan qoplangan. YUPITER - eng katta sayyora. Undagi yirik girdob dog'ning o'zi Yer hajmiga teng. Uning 50 dan ortiq yo'ldoshi bor. NEPTUNning zangori yuzasini sovuq shamollar to'lqini qamrab olgan. URANning aylanish o'qi uning orbitasi yuzasidan o'tadi. PLUTON - eng sovuq, eng kichik va Quyoshdan eng uzoqdagi sayyoradir. SATURN - esa hammadan katta. Uning atrofida 30 dan ortiq yo'ldosh aylanadi.Geliotsentrik sistema -Quyosh sistemasining tuzilishi haqidagi tasavvur; unga koʻra, Kuyosh markaziy jism bulib, boshqa sayyoralar, shu jumladan Yer ham Quyosh atrofida va oʻz oʻqi atrofida aylanib turadi. Bu taʼlimotni polyak olimi N. Kopernik yaratdi. Mil. av. 4-a.da yunon faylasufi Geraklit Yer shar shaklida, u oʻz oʻqi atrofida aylanadi, yulduzlar esa qoʻzgʻalmas, deb aytgan. U Merkuriy va Venera Quyosh atrofida aylanib, Quyosh b-n birga Yer atrofida harakatlanadi, deb uylagan. Mil. av. 3-a. da yashagan Samoslik Aristarx yulduzlar joylashgan sfera va Quyosh qoʻzgʻalmaydi, Yer esa markazida Quyosh joylashgan aylana boʻylab harakatlanadi, degan fikrni aytgan. Abu Rayhon Beruniy "al-Qonun almasʼudiy"asarida Aristarx taʼlimotiga murojaat qilib, Yerning harakati haqida yozgan edi. Ammo bu fikrlar rivojlanmadi va to 16-a.gacha Ptolemeynnsh geotsentrik sistema haqidagi taʼlimoti hukmron boʻlib keldi. N. Kopernik "Osmon sferalarining aylanishi" asarida (1543) Yer harakati toʻgʻrisidagi gʻoyani matematik usulda isbotlab berdi. G. s. taʼlimotiga koʻra: 1) olamning markazida Yer emas, balki Quyosh turadi; 2)Yer va b. sharsimon sayyoralar Quyosh atrofida faqat bir yoʻnalishda harakatlanadi hamda biror diametr atrofida aylanadi; 3) sayyoralarning Quyosh atrofidagi yoʻli (orbitasi) aylanadan iborat; 4) sayyoralar bir xil tezlikda tekis harakat qiladi. Bundan tashqari, Kopernik Oy Yer atrofida aylanadi va Yer b-n birga Kuyosh atrofida harakatlanadi, deb hisoblaydi. Kopernik osmon yoritqichlarining sutkalik koʻrinma harakati Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi natijasida, Quyoshning yillik koʻrinma harakati esa Yerning Quyosh atrofida yillik aylanishi natijasida sodir boʻlishini tushuntirdi. Nemis astronomi I. Kepler N. Kopernik taʼlimotini rivojlantirib, sayyoralarning harakat qonunlarini ochdi. G. s. geotsentrik sistema tarafdorlariga qaqshatqich zarba berdi. J. Bruno, G. Galiley G. s. gʻoyasining taraqqiyotiga katta hissa qoʻshishdi. 1677 y.da I. Nyuton oʻzining butun olam tortishish qonunini kashf etdi va bu b-n sayyoralarning Kuyosh atrofida harakat qilish sabablarini ochib berdi. 1957 y. 4 okt.da boshlangan kosmik era, yaʼni Yer suniy yoʻldoshlarining uchirilishi, kosmik raketalarning Oy va sayyoralarga parvozi G. s. gʻoyasining toʻgʻri ekanligini isbotladi. G. s. tabiatshunoslikning rivojlanishida olamshumul oʻrin tutdi

Yer Quyosh atrofida aylanasimon orbita bo’ylab harakat qiladi. Yer Quyosh atrofini 365 kun, 6soat, 9 min, 9 sek.da to’la bir marta aylanib chiqadi. Yerning yillik aylanma harakati (orbitasi) Ellips shaklga ega, ellipsning bitta fokusida Quyosh turadi. Shuning uchun Quyosh bilan Yer o’rtasidagi masofa doimo o’zgarib turadi. Ular o’rtasidagi eng qisqa masofa (perigeliy) 3-yanvarda 147 mln. km. bo’ladi. Ular o’rtasidagi eng uzun masofa esa (afeliy) 5-iyunda 152 mln.km. bo’ladi. Yer orbitasining uzunligi 940 mln.km. Bu masofani yer soatiga 107 ming km. yoki sekundiga 29,8 km. tezlikda bosib o’tadi. Afeliyda ya’ni yer Quyoshdan uzoqlashganda uning tezligi ka-mayadi va sekundiga 29,3 km.ni tashkil qiladi. Perigeliyda, ya’ni Yer Quyoshga yaqinlashganda uning tezligi ortadi va sekundi-ga 30,3 km. ni tashkil qiladi. Shuning uchun shimoliy yarim sharda qish qisqaroq yoz esa uzunroq.