|
Orol dengiziningturli xisob davrlari uchun suv balansi (km /yil).
Hisob davri (yillao)
|
Kirim
| |
CHiqim
|
Farq
| | |
Amu va Sir daryoning yig‘ilish
oqimi
|
Yog’in
|
Bug’lalanish
| |
1911-1960
|
56,00
|
9,10
|
66,10
|
-1,00
|
1961-1970
|
43,30
|
8,00
|
65,40
|
-14.10
|
1971-1980
|
16,70
|
6,30
|
55,20
|
-32,20
|
1981-1990
|
3.90
|
6,20
|
43,70
|
-33,60
|
1991-1994
|
21,00
|
4,60
|
33,60
|
-8,00
|
1996-2000
|
13,66
|
4,27
|
22,7
|
-4,77
| Orol muammosi yuzaga kelishi sabablari va oqibatlari - Orol dengizi suv sathining pasayishining asosiy sababi qishloq xo`jalik maqsadlarida suv resurslardan ekstensiv foydalanishidir.
- Orol suv sathining pasayishi quyidagi salbiy oqibatlarga olib kеldi:
- Bu hol hudud iqlimiga salbiy ta'sir etmoqda. 1961-yilda Mo`ynoqda yanvarning urtacha harorati — 4,4° edi, hozir esa —8,3°. Natijada Orol bo`yida bahorgi sovuq tushish 10—12 kunga cho`zilib, kuzgi sovuq tushish 10—12 kun erta boshlanmoqda.
- Vegetatsiya davri 170 kungacha qisqargan, yoz oylarida kontinentallik keskin ortgan, harorat +49 C gacha ko’tarilib, ptensial bug’lansh 1700 mm ga yetadi.
- Orolqumdan chang to’zonli shamollar tez-tez takrorlanishi kuzatilmoqda. (tezligi 20-25 m/s) Orol atrofidagi suv tagidan chiqib qolgan yеrlardagi tuzlar ko`chib ularni shamol 300-500 km ga uchirib kеtmoqda.
- Yеr osti suv sathi pasayib, sho`rligi ortib, to`qayzorlar maydoni qisqarib, ko`llar qurib, qayta. cho`lashish jarayoni tеzlashmoqda.
- Quyi Amudaryo mintaqasida o’tloq tuproqlar hosildarligi pasayib, yalpi dehqonchilik hosili 40-50%ga qisqardi.
- Aholi o’rtasida har xil (tuz bilan bog’liq) kasalliklar 2,1 martaga ortgan.
Orol bo`yining umumiy maydoni - 473 ming km2 bo`lsa, uning Janubiy qismi 245 ming km2 tashkil etadi. Bunga QR hududi,O`zbekistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Dashoguz viloyatlari kiradi. Orol va orol bo`yida sodir bo`layotgan jadal ravishdagi cho`llanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham miqdor va sifat jihatidan baholashda ancha qiyinchilikalarga duch kelinmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo deltalarining qurishi hisobiga cho`l maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan qoplanib yangi shakldagi qum qoplamlarini hosil qiladi. Orol bo`yining umumiy maydoni - 473 ming km2 bo`lsa, uning Janubiy qismi 245 ming km2 tashkil etadi. Bunga QR hududi,O`zbekistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Dashoguz viloyatlari kiradi. Orol va orol bo`yida sodir bo`layotgan jadal ravishdagi cho`llanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham miqdor va sifat jihatidan baholashda ancha qiyinchilikalarga duch kelinmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo deltalarining qurishi hisobiga cho`l maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan qoplanib yangi shakldagi qum qoplamlarini hosil qiladi.
20-25 m/sek
Orol suv sathining pasayishi quyidagi oqibatlarga olib keldi: - Orol suv sathining pasayishi quyidagi oqibatlarga olib keldi:
- Orol bo`yida iqlim o`zgarishiga
- Yerlarning sho`rlanishiga va unumdorligining pasayishiga
- Cho`llashish jarayonining tezlashishiga
- O`simlik va hayvonot dunyosining kamayishiga
- Aholi orasida har xil kasalliklarining ko`payishiga
Orol dengizi muammosi insoniyatning tabiatga ongsiz ta`sir natijasida yuzaga kelgan ekologik muammo hisoblanadi. - Orol dengizi muammosi insoniyatning tabiatga ongsiz ta`sir natijasida yuzaga kelgan ekologik muammo hisoblanadi.
Hozirgi kunda Orol dengizining shu paytdagi holatini saqlab qolish maqsadida chora tadbirlar amalga oshirilmoqda. - Jumladan Quyi Amudaryo hududida zaxkash suvlari Orol tomonga oqizilib, sun`iy ko`llar yaratilmoqda.
- Orol bo`yi hududida tuz va changlarning uchishini oldini olish maqsadida fiteomeliorativ chora-tadbirlar amalga oshirilib ihota daraxtzorlari barpo etilmoqda.
- Sirdaryo suvlaridan samarali foydalanishning yo'lga qo'yilishi munosabati bilan Kichik Orol qo'lbola dengizini yaratishga muvaffaq bo'lindi. “Sirdaryo daryosi o'zanini boshqarish va Orol dengizining shimoliy qismini saqlab qolish” loyihasining ijrosi Aralsk shahriga port maqomining qaytarilishiga olib keldi.
Orol dengizining qurigan qismi tagi XULOSA Men magistrlik dissertatsiyamda Orolbo‘yida iqlim o‘zgarishini o‘rganib, o‘zimning tajriba doiramdan kelib chiqib, tavsiyalar berishim lozim edi. Orol dengizidagi hozirgi vaziyatdan kelib chiqib biz shu xulosaga keldik va tavsiya etamizki, ma’lum tadbirlarni qo‘llash amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu borada fitomelioratsiya tadbiri yaxshi samara berishi aniqlangan. Eol relefi mavjud bo‘lgan mintaqalarda psammofitlarni ekish bilan qumlarni mustahkamlash borasida hozirda yaxshi natijalarga erishilmoqda. Dengiz qurigan qismi O‘zbekiston hududida har yili kamida 25 ming gektar maydonga qora saksavul, qandim, cherkez, yulg‘un va boshqa butalarning ko‘chatlari ekilmoqda. 1980 yillarda ekilgan ko‘chatlar ancha yirik bo‘lib qumlarni mustahkamlashdagi xizmatlari katta maydonlarda yaxshi sezilib turibdi. Xuddi shunday usulni qoldiq sho‘rxoxlarda ham mahalliy relef xususiyatlarini e’tiborga olib, ekishni tashkil qilish samara berishi mumkin. Bunda asosan galofitlar (qora saksavul, yulg‘un, qora baraq) o‘stirish mumkin bo‘ladi. - Dengiz qurigan qismi O‘zbekiston hududida har yili kamida 25 ming gektar maydonga qora saksavul, qandim, cherkez, yulg‘un va boshqa butalarning ko‘chatlari ekilmoqda. 1980 yillarda ekilgan ko‘chatlar ancha yirik bo‘lib qumlarni mustahkamlashdagi xizmatlari katta maydonlarda yaxshi sezilib turibdi. Xuddi shunday usulni qoldiq sho‘rxoxlarda ham mahalliy relef xususiyatlarini e’tiborga olib, ekishni tashkil qilish samara berishi mumkin. Bunda asosan galofitlar (qora saksavul, yulg‘un, qora baraq) o‘stirish mumkin bo‘ladi.
- Geograf sifatida ikinchi tavsiyamiz –Orolbo‘yi atrofida suv havzalarini yaratish, qaysikim u iqlim sharoitini yaratish, ya’ni keskinlikni yumshatish asosiy vositalaridan biridir. Kelajkada Orolbo‘yida suv havzalarini ko‘plab yaratish va Orolbo‘yida fitomelioratsiya zonasini tashkil etish va kengaytirish iqlim, ekologik sharoitini yumshatishda va iqtisodiy tomonlarni ham yaxshilashda katta ahamiyatga ega bo‘ladi.
E’tiboringiz uchun rahmat !
Do'stlaringiz bilan baham: |
