O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

 
 
   
 
 
 
   
 
 
   
 
 
 
   
 
 
   
   
   
 
         
   
 
 
 
 
 
                                    
(1.13) 
bunda: 
q
pux
 
–  puxtalovchi 
ta‟sirning quvvatini zichligi;  
Е
pux
  –  puxtalovchi  ta‟sirning 
energiyasi;  
t
pux
 – puxtalanayotgan oqimning 
materialga aktiv  ta‟sir vaqti;  
Х
pux
  –  puxtalangan  qatlamning 
chuqurligi;  

pux
 – puxtalangan strukturaning 
kimyoviy potentsiali. 
 
Puxtalovchi  ta‟sirning  quvvat  zichligini  oshishi  bilan  puxtalanish  darajasi 
oshadi,  o‟zgartirilgan  qatlam  chuqurligi  va  uning  turg‟unligi  kamayadi. 
Strukturaning  turg‟unligi  deganda,  uning  yuqori  haroratlarda  va  kuchlar  ta‟sirida 
barqarorligi tushuniladi. 
 Umumiy  ko‟rinishda  materialning  puxtalanishini  quyidagi  funktsional 
sxema yordamida ifodalash mumkin (1.6 rasm).  
 
 
 
1.6 rasm. Puxtalash tizimining strukturaviy tuzilishi. 
 
Dastlabki  strurturaga  (DS)  puxtalovchi  energetik  ta‟sir  qilganda  (PT), 
materialda    aktivatsion  jarayonlar  (AJ)  vujudga  keladi,  DS  PT  ning  energiyasini  
bir qismini yutib, yuqoriroq strukturaviy-energetik holatga o‟tadi. 
Bu  bosqichda  hosil  bo‟lgan  modifikatsiyalangan  struktura  shu  rejim  uchun 
maksimal erkin energiyaga ega bo‟ladi va odatda bu struktura barqaror bo‟lmaydi. 
Uni  barqaror  bo‟lmagan  puxtalangan  struktura  (BBPS)  deb  nomlaymiz.  AJ 
rivojlanishi  bilan  materialni  BBPS  holatidan  barqaror  holatga  o‟tkazuvchi 
dissipativ  jarayonlar  (DJ)  qo‟shilib  boshlaydi,  natijada  material,  uning  xossalarni 
belgilovchi oxirgi strukturaga - barqaror  puxtalangan struktura (BPS) o‟tadi.  
Puxtalanish  jarayonning  kinetikasini  1.7  rasmdagi  umumlashtirilgan 
diagrammada  ko‟rsatish  mumkin,  bunda  koordinatalar  “strukturaviy-energetik 
holat  –  jarayonning  faol  vaqti”  puxtalanayotgan  materrialning  erkin  energiyasini 
o‟zgarishi keltirilgan. 
 

---

20 
 
 
 
1.7 rasm. Puxtalanish jarayonning kinetikasi 
 
DS  ni  PT  bilan  o‟zaro  ta‟siri  uchun  termodinamikaning,  birinchi  qonuni 
quyidagicha ifodalanadi: