O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

   
 
 
  
 
  
   
  
 
  
   
  
 
  
 
(1.14) 
 
bu formulada indekslar: pt – puxtalovchi ta‟sir; aj – aktivatsion jarayon; dj – 
dissipative jarayon. 
Materialni  BBPS  holatidan  BPS  holatiga  o‟tish  paytida  yutilgan  ichki 
energiya AJ ning umumiy energiyasiga teng bo‟ladi, ya‟ni:  
 
  
    
   
  
 
  
 
(1.15) 
 
BPS  ni  shakllanish  jarayoni  uchun  termodinamikaning  birinchi  qonuni 
quyidagicha ifodalanadi:  
 
  
   
      
    
   
  
 
   
  
 
 
(1.16) 
 
 (1.14)  va  (1.16)  tenglamalarga  puxtalanish  jarayonning  energetik 
balansining  dissipativ  tashkil  etuvchilari  kirgan,  ular  tashqi  energetik  ta‟sirni  va 
yutilgan  ichki  energiyani  tarqatish  va  kamaytirish  vazifasini  bajaradi,  lekin 
ularning fizik mazmunlari har xil. 
(1.14) tenglamaning dissipativ tashkil etuvchining tabiati haroratdir, u PT va 
DS  o‟zaro  ta‟sirida  ajralgan  issiqlikga  va  yetkazilayotgan  energiyani  aktivatsion 
kanallardan  o‟tishi  chegaralangani  bilan  bog‟liq.  Bu  harorat  manbasi  faqat  PT 
bo‟lganda  vujudga  keladi,  ta‟sir  to‟xtagandan  keyin  bu  manbaning  faolligi 
nolgacha kamayadi. Ammo uning ta‟siri temperaturaviy muvozanat o‟rnatilgancha 
sezilishi  mumkin.  Umumiy  holda  dissipativ  jarayonning  davomiyligi  aktivatsion 
jarayon davomiyligi bilan hamma vaqt ham bir xil bo‟lmaydi  (t
аj
 

 t
дj
), ular esa o‟z 
navbatida PT davomiyligiga to‟g‟ri kelmaydi (t
аj 
 

 t
pt
;  t
дj 

 t
pt
). Birinchi navbatda 
bu  energetik  o‟zgarishlarning  kinetikasi  va  temperaturaviy  jarayonning 
inertsionligi bilan bog‟liq.  

---

21 
 
(1.16)  tenglamada  energetik  balansning  dissipativ  tashkil  etuvchisi  harorat 
bilan  bog‟liq  emas,  u  mikrostrukturaviy  energiya  va  massani  ko‟chishi  bilan 
bog‟liq. Bu dissipativ jarayon PT va DS ta‟sir sohasida mahalliylashgan ortiqcha 
ichki  energiya  tufayli  vujudga  keladi  va  uning    atrofga  tarqalishi  va 
mikrostrukturaviy  o‟zgarishlar  bilan  bog‟liq.  Harorat  bilan  bog‟liq  bo‟lmagan 
dissipativ kanal harorat bilan bog‟liq bo‟lgan dissipativ kanalga qaraganda PT ning 
davomiyligidan  katta  bo‟lishi  mumkin.  Bu  kanalning  harakatlantiruvchi  kuchi 
(manbasi)  strukturaviy-energetik  munosabatlar  bo‟lgani  uchun    harorat  bilan 
bog‟liq  bo‟lmagan  dissipativ  jarayonlarning  davomiyligi  elastik  ichki 
kuchlanishlarni qaytish vaqti, strukturaviy o‟zgarishlarning tezligi va h.z. bog‟liq. 
(1.14), (1.15) va (1.16) umumlashtirib, nihoyatda quyidagiga kelamiz: 
 
  
   
     
  
 
  
   
  
 
  
   
  
 
   
  
 
 
(1.17) 
 
Harorat bilan bog‟liq dissipativ jarayonni entropiya shakliga keltirsak, (1.10) 
tenglama quyidagi ko‟rinishga keladi: 
 
  
   
     
  
 
  
           
  
 
   
  
 
 
(1.18) 
 
Puxtalangan strukturalarning shakllanish jarayoni quyidagi shart bajarilishini 
nazarda tutadi: