O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti

هذه الغرفة هي غرفة التدريس – auditoriyadir xona Bu
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, agar ega ham, kesim ham ال bilan kelsa, ularning o‘rtasiga ajratuvchi olmoshi qo‘yiladi, lekin bazan 3-shaxs kishilik olmoshi bog‘lovchi sifatida noaniq holatdagi kesim oldida ham kelishi mumkin.
Rus mualliflarining arab tili darsliklarida قوي األسد jumlasini predikativ – kesimlik xususiyati bor. (yani holatning turlicha bo‘lishi) deb, القوي األسد ni esa, atributiv (yani holatda moslashuv) deb atashadi.
أبي هو شيخ qari. Otam زيد هو غالب g‘olib. Zayd
Bu ikkala misoldagi “u g‘olib” va “u qari” ismiy jumla shaklidagi kesimdir. Bunda زيد va أبي ega, غالب va شيخ esa kesimdir, هو esa bog‘lovchi sifatida kelayapti. Arab nahvchilari bu olmoshni mano kuchaytiruvchi – takidlovchi ( ضمير التأكيد) sifatida tariflaydilar.

Ega va kesimning ismiy jumladagi o‘rni quyidagicha bo‘ladi:

	Ega	Kesim	Misollar
1	Ot	Ot	muallim. Zayd زيد معلم.

2	Ot	Sifat	kengdir. Daryo النهر واسع.
3	Kishilik olmoshi	Ot	rassom. U هو مصور.
4	Kishilik olmoshi	Sifat	chiroyli. U هى جميلة.
5	Ko‘rsatish olmoshi	Ot	toliba. U هذه طالبة.
6	Kishilik olmoshi	Ravish	.هنا هو U shu yerda.
7	Ko‘rsatish olmoshi	Predlogli ot bilan ifodalangan kesim	O‘shalar اولئك فى الغرفة. xonada.
8	Ega aniq holatda	Kesim aniq holatda	Do‘stim صديقى معلمى. o‘qituvchim.
9	Ega- izofa	Kesim- izofa	معهدنا معهد االستشراق. Institutimiz-sharqshunoslik institutidir.
1	Ega-otlashgan sifat	Kesim- otlashgan sifatdosh	Jamila-tarjimon. جميلة مترجمة.
1	Ega- fe’l shaklidagi ism	Ot	.حداد احمد Ahmad-temirchi.
1	Ega- fe’l shaklidagi ism	Sifat	faoldir. Yah’yo يحيى نشيط.
1	Ega-otlashgan sifatdosh	Sifat	ayol Xizmatchi المستخدمة ماهرة. mohirdir.
1	Ot	Egalik iboralari	buyuk Bizda لنا وطن عظيم. vatan bor.

Ismiy jumlada moslashuv

1. 
   Agar ega siniq ko‘plikda bo‘lib, shaxs nomini anglatsa, kesimi to‘g‘ri ko‘plikda turadi. Masalan, سالمات الجواري yoki سالمة الجواري – joriyalar sog‘lar.
   
2. 
   Agar shaxsni anglatadigan yoki anglatmaydigan ega siniq ko‘plikda tursa, ko‘pincha kesim ham siniq ko‘plikda turishi mumkin. رواس قواعده – Uning asosi mustahkamdir. كرام الرجال – Kishilar karomatlidir.
   
3. 
   كل va جميع dan keyin jamlovchi ot kelib, q.k. da tursa, kesim oxirgi so‘z bilan moslashadi. أعمالها عقبه تلقى نفس كل – har bir kishi o‘z qilmishining oqibatini uchratadi.
   
4. 
   Agar ko‘rsatish olmoshi ega o‘rnida kelsa, moslashuv “teskari” bo‘ladi, yani, ega kesim bilan jinsda moslashadi. كتبي هذه Bu jumladagi ega هذه, كتبي esa kesim o‘rnida kelayapti. Ikkalasi jinsda va sonda moslashayapti. Bu qoidaning isboti shunday bo‘ladi: bu yerda eganing muannas jinsda turishi كتبي kesimining muannas jinsda turganligidandir. Uning aksi emas.
   

أصدقائي هؤالء - Bu mening do‘stlarim jumlasidagi هؤالء ega, أصدقائي kesimi bilan moslashayapti. Demak, bu ikkala misollarda ega kesim bilan moslashayapdi
(qoidaga ko‘ra kesim bilan ega emas) yani, moslashuv “teskari” bo‘layapti. M: quyidagi misol ham bu qoidani tasdiqlayapti.
هذه مدرسة وهذا بيت - uy. esa bu maktab, Bu
Izoh: Bu yerda yuqoridagi qoidaning tasdig‘i bo‘layapti, yani, ko‘rsatish olmoshi هذا ega, بيت kesimi bilan moslashayapti. Hakikatdan ham,
ko‘rsatish olmoshi-ega, kesimning jinsiga qarab muzakkar jinsda turibdi.
.جميل هو ko‘rinishidagi ismiy jumlalar predmet, shaxs, voqea xususiyatini anglatishda ishlatiladi. Mazkur konstruksiyadagi ega kishilik olmoshi orqali, kesim esa sifat orqali ifodalanayapti. Bunday turdagi jumlalarda kesim doim b.k.da va noaniq holatda turadi.
.الكتاب هذا shaklidagi so‘z birikmalari konkret-aniq, malum predmet yoki shaxsni atash uchun ishlatiladi. Ko‘rsatish olmoshi هذا otdan oldin kelib, u bilan jinsda, sonda va kelishikda moslashib, moslashgan aniqlovchi hosil qilayapti. Ko‘rsatish olmoshining kelishikda turlanishiga kelsak, birlik va ko‘plikdagi ذلك، تلك، هذه، هذا، أوالئك هؤالء، kelishiklarda o‘zgarmaydi, yani, turlanmaydi, ular “qotib qolgan” shaklga ega. Jumlada o‘sha ko‘rsatish olmoshlari ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi bo‘lib keladi.

To‘ldiruvc
hi

من هؤالء

هذا كتاب Ega

To‘ldiruvc jumlada هذا، هذه، هؤالء، أوالئك hi
Aniqlovch
i
To‘ldiruvc

رايت هذا الفلم

هذا الرجل ماهر

رأيت أوالئك

hi
Izofada ko‘rsatish olmoshi (agar moslashgan aniqlovchi bo‘lmasa) izofadan keyin yoziladi. Ko‘rsatish olmoshlari bir xil ko‘rinishga ega bo‘lsada, ular predloglar va o‘timli fellar tasirida Q.k. va T.k. da turishi mumkin.
B.k. Ular bu yerdalar – هنا أولئك
من هذا البيت – uydan Bu Q.k.
رأيت هذه الغرفة – ko‘rdim xonani bu Men T.k.
Ko‘rsatish olmoshlarining ikkilik sondagisi ikki kelishikda turlanadi.
هاذان، هاتان، ذانك، تانك B.k.
هذين، هاتين، ذينك، تينك ^Q.k.
T.k.
Kishilik olmoshlari B.k.da tursa, gapning egasi bo‘lib keladi, q.k.da tursa, birikuvchi olmoshga aylanadi. Masalan:

B.k.	أنا طالب	Q.k.	طالبي
B.k.	هو طالب	Q.k.	طالبه
B.k.	نحن مواطنون	Q.k.	مواطينونا

Agar birikma olmoshlari لكن كأن، أن، إن، yuklamariga qo‘shilsa, gapning egasi bo‘lib keladi.
U biladiki, men ...أني يعرف

Men o‘yladimki, u ...أنه ظننت
B.M.Grandening “Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom

osveщenii” kitobida ismiy jumlalar mavzusiga

زيد حداد

هذا ابنه، األسد قوي،
kabi

misollar berilgan. Bunda jumladagi ikkita so‘z qiyoslanib, ularning biri ega, ikkinchisi (ot yoki sifat bo‘lishi mumkin) kesimligi takidlanadi. مريض أبوه زيد jumlasidagi زيد ning egaligi malum, chunki u birinchi o‘rinda va aniq holatda turibdi, lekin kesim زيد أبوه yani bir butun jumladir. Lekin nega “temirchi, unda it bor edi” كلب له حداد jumlasidagi حداد ال siz turibdi, degan tabiiy savol tug‘iladi.

Huddi shunga o‘xshash

أسد ميت

كلب حي خير من

عالم بال عمل كسحاب بال مطر yoki

jumlalarini misol qilib, bundagi كلب va عالم larning alsiz turganligini muallif shunday izohlaydi: agar ismiy jumlaning boshida turgan eganing moslashgan yoki moslashmagan aniqlovchisi bo‘lsa, ega alsiz keladi. Bu holat ko‘pincha arab maqollarida uchraydi. Quyidagi عابد أمف من الشيطان على أقوى واحد عالم (Shaytonga qarshi turishda bitta olim mingta ibodat qiluvchidan kuchliroqdir.) maqolidagi عالم egasi, واحد soni tomonidan aniqlanayotganligi uchun ال siz kelyapti. Demak, eganing moslashgan aniqlovchisi aniqlik belgisi ال ning o‘rnini bosadi degan, xulosaga kelish mumkin bo‘ladi.
Birinchi jumlada كلب so‘zini حي sifati aniklab kelayapti, ikkinchi jumlada عالم so‘zini عمل بال moslashmagan aniqlovchisi aniqlab kelayotganligi uchun ikkala ega ham al olmagan.
Mazkur kitobda ismiy jumlaga misol sifatida Abu Nuvasning sheridan bir parcha berilgan:

أربعة مذهبة ● لكل غ _ّم وحزن لذيذة تحيى بها ●روحي وطرفي والبدن الماء، الخمرة والبستان والوجه الحسن

To‘rtta (narsa) har qanday g‘am, tashvish, qayg‘uni tarqatadi(ketkazadi), (ular – 4-narsa) lazzatli, ular mening ruhimni, qarashimni (ko‘zimni) va badanimni jonlantiradi, u – suv, vino,bog‘ va chiroyli yuz(chehra)dir.
Bu jumlaning grammatik tarkibini soddalashtirish uchun sher satrlari biroz o‘zgartirilsa, quyidagicha bo‘ladi:

أربعة مذهبة لكل غ _ّم وحزن

أربعة لذيذة

أربعة تحيى بها روحي وطرفي والبدن الماء، الخمرة والبستان والوجه الحسن

Gramatik nuqtai nazardan bu jumlaga ikki tomonlama qarash mumkin:

1. 
   bu ismiy jumlaning to‘rtta egasi bor – suv, vino, bog‘, chiroyli yuz, chunki u B.K.da turipti.
   

Undagi أربعة so‘zi ismiy kesimdir. Qolgan so‘zlar kesimni aniqlab kelayotgan aniqlovchilardir. Bu sherni so‘zma – so‘z tarjima qilganda, shunday mano anglatadi: to‘rtta ( narsa) har qanday g‘am-tashvishni va qayg‘uni tarqatadi. (Ular) lazzatli bo‘lib, mening ruhimni, qarashimni (ko‘zimni) va badanimni jonlantirayotgan (jon bag‘ishlaydigan) suv, vino, bog‘ va chiroyli yuzdir.

2. 
   bu ismiy jumladagi أربعة ning uchta uyushib kelayotgan والبدن طرفي روحي kabi kesimlari bor. Sherning oxirgi satri egaga aniqlik kiritayapti. Endigi tarjima shunday bo‘ladi: Har qanday g‘am-tashvishni, qayg‘uni (haydaydigan)
   

ketkazadigan narsa to‘rttadir.(4-narsa) lazzatli hisoblanadi.(to‘rtta narsa) mening ruhimni, qarashimni(ko‘zimni) va badanimni jonlantiradi. (Bu, o‘sha) suv, vino, bog‘ va chiroyli yuzdir.