O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Homo sapines
turi 
shakllanish manbalaiidan uzoqlashib borishi bilan jamiyatdan ma’naviy sohasi uning 
dinamikasini belgilab yana ko'proq ahamiyat kasb etadi. Inson tomonidan yaratilgan, 
uning mehnati bilan o'zgartirilgan tabiat buyumlari yanada oshadi; lekin bu -
ilmlaming 
buyumlashgan 
kuchi, boshqacha qilib aytganda inson ma’naviy 
dunyosining kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish natijalaridir. 
Biroq, jamiyat 
taraqqiyoti - to'g’ri chiziq emas; m ’anaviy qayta ishlab chiqarish dinamikasidagi 
navbatdagi bosqichga chiqish egri - bugri tarzda yuz beradi, vaqti-vaqti bilan 
madaniy qatlamlaming butun qatlamlari yo'qoladi.
Insonning moddiy va ma’naviy dunyosining barcha boyligi-uning o'z 
mehnatining natijasi, 
o'z-o'zini 
rivojlantirishidir, 
ollohning 
ijodi, boshqa 
planetadagilarning ehsoni emas. Tarix-jam iyatning o'z taraqqiyotini yilnomasi, uni 
mag’lubiyat va g’alabalari, yutuq va omadsizliklari, tarixiy progressning bosqichdan - 
bosqichga azobli harakatidir.
Yuqorida aytilganlardan tarixni davrlashtirishning mezonlariga yangi yondashuv 
kelib chiqadi.
Eng aw alo tarixiy jarayon mantiqiga keng tarqalgan yondashuv bilan bahslashi 
zarur. Bu yondashuvda keyingi tarixiy davrga o'tishini boshlanishiga birinchi turtki 
moddiy ishlab chiqarish - kuchlari taraqqiyotida navbatdagi bosqich - ishlab 
chiqarish vositaiari (mehnat qurollari va predmeti, energiya manbalari, ishlab 
chiqarishga tortilgan tabiat kuchlari) insonning bilim va ko'nikmalari darajasini aks 
ettiradigan uning maqsadga yo'naltirilgan irodasi, mehnat faoliyati mahsulotlari deb 
hisoblaydi. Bosh ishlab chiqarish kuchi - bu 
uning ehtiyoj va qobiliyatlari, bilim va 
ko'nikmalari, xohish va irodasi bilan insonning o'zidir. Qoniqtirilmagan ehtiyoj 
insonni o'z aql - zakovatini o'rab turgan muhitni o'zgartirishga safarbar qilishga 
undaydi, bilimlarga chanqoqlik va faol 
harakat zarurligini tushunishni tug’diradi. 
Keyingi har bir avlod ehtiyoj larini sakrashsimon o'sishi ularni to'la qondirish uchun 
moddiy va ma’naviy qayta ishlab chiqarishda, mulkchilik shakllari, ijtimoiy-siyosiy 
ustqurtmada tub o'zgarishlar asosida samarali yo'llami izlashga kuchli turtki beradi.
Jamiyatda ahamiyatli bo'lsada, lekin ishlab chiqarish munosabatlari, mulkchilik 
shakllari tarixiy davrlarni davrlshtirishda bosh va hal qiluvchi mezon bo'lib xizmat 
qilishi mumkin emas. Ishlab chiqarish vositaiari va ishlab chiqarish natijlarini 
o'zlashtirish, ularni almashuvi ular insonning o'sib borayotgan ehtiyojlarini qanhcalik 
darajada qondirishiga yordam berishiga bog’liq. Jamiyatning hayotidagi 
tub 
yangiliklami yuz berishi sababli odamlar ularni zaruriyatni angladilar va o'z 
tushunishlari hajmida ongli amalgam oshirdilar. Ongdagi o'zgarishlargacha ijtimoiy 
ongda, -moddiy ishlab chiqarishda, mulkchilik shakllaridagi o'zgarishlar bo'lib 
o'tadi. Odamlar o'z tarixining ijodkori bo'ladilar.
Mulkchilik shakllarining almashuvi asosida tarixiy davrlarni davrlashtirish 
mukammalikdan uzoq. Tarixni davbrlashtirishda yangi mezonlar izlash zarur. 
Quyidagi taklif etilayotgan yondashuv insoniyat harakatini davrdan-davrga ma’naviy 
- ijtimoiy boshlanishni birligidan anglangan ehtiyojlar ustuvorligidan kelib chiqadi,
~ 39 ~

---

qaysiki u odamlami yangi bilim va ko'nikmalami egallashga, atrof dunyoni 
o'zlashtirishga, ishlab chiqarish va moddiy ne’matlami va xizmat ko'rsatishni 
almasbuvi, vositalarini va ishlab chiqarish natijalarini o'zlashtirish usuilarini ijtimoiy 
- siyosiy va davlat munosabatlari, huquq normalarini o'zgartirishga 
undaydi. 
Shuningdek, harakat notekis tushkunliklar va yorib o'tishlar - nisbatan silliq, 
evolyutsion rivqjlanish davrlari almashuvi, tarix progress avangardiga goh bir - goh 
boshqa mamlakat, xalqlami chiqishi yuz beradi. Ayiian yo’lboshchilarda keskin 
tafakkur faoliyatiga yo'naltirilgan inson ruhi parvozi kuzatiladi, parvoz jamiyatni 
barcha sohalarini qamrab oladi, keyin uning intensivligi pasayadi.
Navbatdagi bosqich cho'qqisiga erishish jamiyat jamiyatda buzilish sjdir bo’ladi. 
Tugatgan texnologik tizimlar va iqtisodiy shakllar tez o'sayotgan ehtiyojlami qondira 
olmaydilar. Hukrrtron elita bu ziddiyatlami tashqi manbalar, boshqa hududlarni bosib 
olish hisobidan yechishga urinadi; lekin bu tushkunlikni chuqurlashtiradi va 
turgmlikka olib boradi. Ertami kechmi, baribir tushkunlik yuz beradi, ishlab 
chiqarish kuchlarining bir qismini buzilishi va yo’qotishga, jamiyatni texnologik va 
axloqiy degradatsiyasiga olib keladi. Lekin bir vaqtning o'zida yangilangan ba’zada 
yangi yorib o'tish urug’i yetiladi. Bu yerda biz tarixiy sikllar tushunchasiga yaqin 
kelamiz.
Shu asosida yangi sivilizatsiyalar yoki ulaming yirik bosqichlari shakllanadigan 
tarixiy to'ntarishlaming episentrlari planeta bo'yicha ko'chib yuradi. Yangi 
sivilizatsiyalar goh u yerda, goh bu yerda yulduz kabi yarqiraydi, keyin esa so'nadi. 
Er. aw . I ming yillikda sivilizatsiyalaming epitsentrlari sharq dunyosida va unda 
tutash O'rtayerdengizi 
havzasida to'plandi. Eramizning II ming yilligida esa 
Yevropaga ko'chib o'tdi, bu yerda vaqt o'tishi bilan industrial sivilizatsiya paydo 
bo'ldi, keyin Shimoliy Amerika va butun planetaga tarqaldi. Hozir esa 
Y.V.Yakovetsning fikricha yalpi to'ntarish epitsentri yana Sharqqa, Osiyo-Tinch 
okeani hududi (Y aponiya, AQSh, Janubiy Koreya va boshqa industrial 
mamlakatlarjga ko'chmoqda. G'arbiy Yevropa mamlakatlari yangi yuksalishga 
yaqinlashmoqda. Yetakchi davlatlar bilan birgalikda jahon progressing ikkinchi, 
uchinchi qatorida, yetakchilardan eng chekkada bir-ikki sivilizatsiyaga orqada qolgan 
mamlakatlar mavjud. Oqibatda, yerda bir vaqtni o'zida bir necha sivilizatsiyalami 
o'zida aks ettirgan bir necha mamlakatlar yonma - yon mavjud bo'lishi mumkin.
Vaqt jihatdan uzunligi bo'yicha va o'zgarishlar chuqurligi bilan quyidagi 
tarixiy sikllami ajratish mumkin.
1. 
Qisqa muddatli sikllar mamlakatlar, xalqlar, dunyoni taqdirini jiddiy 
o'zgartirmay tarixiy progressing, yoki bu qayta aylanishida bir necha yilni qamrab 
oladi.
2. 
O'rta muddatli (10-20 yil) sikllar odamlar avlodlarining faol harakati 
davrlarining almashuvi bilan mashinalar avlodining yangilanish, siyosiy tuzumdagi 
o'zgarishlar, xalqaro ittifoqlardan shakllanishi va rivojlanishi bilan bog'liq 
siyosatchilar, tadbirkorlar, olimlardan har bir avlodi dunyoni o'z tushunchasi 
bo'yicha tasawur bilan keladi, o'z konsepsiyalari, o'z g'oyalarini o'matishga harakat 
qilib, keyingi avlodga qandaydir jiddiyroq biror nima qoldirishni o'ylaydilar, shuning 
uchun o'zgarishlar qisqa muddatli sikllar davridan ko'ra chuqurroq, lekin inson nasli 
tipi, shuningdek, insoniyat hali qandaydir jiddiy o'zgarmaydi.
- 4 0 -

---

Rus olimi A.L.Chijevskiy o'rta muddatli sikllami noyob tadqiqini amalga 
oshirdi. U 1924 yilda chop etilgan kitobida barcha kontinentlardagi 50 davlat va 
xalqlardan er. aw . 500-yildan 1914 
yilgacha 2414 yillik tarixini statistik 
tadqiqotlarini xulosasini chiqaradi. Hisob birligi qilib tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan 
ularning ikki nuqtasini oladi: boshlanish yili va keskinlikning oily nuqtasini oladi. 
Tadqiqotlar bilan 
ommaviy voqealami sonini siklik tebranishini (istoriometrik 
sikllar) o’rtacha davri 11 yilda bo'lishini aniqladi. “Har yuz yilda tarixiy voqealar 
roppa - rosa 9 marta yuz beradi... Umumiy tarix yoki insoniyatning harbiy yoki 
ijtimoiy faoliyati o'rta arifmetik II yilga teng.” (53a. C.27). shu bilan birga sikl 
tuzilishida to'rt davr aniq ajratiladi; minimal uyg’onish davrida (3 yil) o'rtacha 5 % 
tarixiy voqealar to'g’ri keladi, uyg’onishni kuchayishi davrida (2 yil)-20 %, 
maksiaml uyg’onish davrida (3 yil) - 15 % (o'sha yerda. C.29.)
A.L.Chijevskiy qat’iy o'rta muddatli istoriometrik sikllami quyosh faolligi sikli 
tebranishlari bilan bog’laydi: “Yer sharining turli qismlarida bir vaqtni o'zida yuz 
beradigan tarixiy voqealar miqdori, quyosh faoliyatining maksimumiga yaqinlashishi 
bilan asta-sekin o'sib boradi, maksimumlar davrida ko'p sonliga yetadi, minimumiga 
yaqinlashishi bilan kamayadi. Bu tarixiy voqealami har bir siklini yalpi - tarixiy 
jarayon - umumiy deb hisoblashga imkon beradi. (O’sha yerda, C. 27). Bunday 
sinxronlikni olim kishilami ruhiy faoliyatini intevsivligiga ularni uyg’onish 
darajasiga, agressivligi, ommani o’ziga tortadigan g’oyalami ilgari suradigan 
yo'lboshchilar orqasidan ergashishga tayyorligi quyosh faolligini bevosita ta’siri deb 
tushuntiradi.
Qadimgi sivilizatsiyalaming paydo bo'lish poyasini o'zi quyosh ta’siri optimal 
bo'lgan kengliklar bilan bog’langan: “Agar biz sivilizatsiyalaming paydo bo'lishi va 
taraqqiyoti shart - sharoitlarini ko'zdan kechirganimizda, shunda aniq ko'ramizki 
insoniyatning aqliy hayotining buyuk markazlari boshda harorat optimum bo’lgan 
joylarda joylashadi. Bu madaniyatga tarqaladi: Xitoy, Bobil, Misr, Hind (jumladan 
Qadimgi O'zbekiston), Antik, Arab (O'sha joyda C 21)
A.L.Chijevskiy o'zi kashf qilgan tarixiy jarayon qonuniyatini kelajakni bilish 
uchun davlatlar, siyosatchilar amaliy faoliyatida foydalanishni taklif etdi. 
U 
foydalanishni shunday misolini keltiradi: “1927-1929 yillarda quyosh faoliyati 
maksimumini kirishini taxmin qilish zarur... Ehtimol bu yillarda ijtimoiy-siyosiy 
tartibning mavjud amallari oqibatida katta tarixiy voqealar yuz beradi, u yangidan 
geografik xaritani o'zgartiradi.” (o'sha yerda C.69) Hozir biz bilamizki bu davming 
oxirida jahon iqtisodiy tushkunligi yuz berdi, SSSR va Germaniyada totalitar 
tuzumlami shakllanishi boshlandi.
Tabiiy sikllar, jumladan quyosh sikllarini odam hayot faoliyati va omma 
faolligiga ta’siri shubhasiz. Lekin u albatta to'g’ri chiziqli bo'lmaydi, chunki 
ko'pgina iqtisodiy va ijtimoiy - siyosiy omillaming ta’siri bilan shartlanadi, ulami 
roli asta - sekin o'sib boradi, lokal sivilizasilaming o’ziga xos dinamikasi orqali 
amlga oshadi. Shuningdek tarihiy sikinlari qisqarishning umumiy ananasiga ega 
bo'ladi, buni quyosh sikllariga nisbatan aytib bo'lmaydi. 
Quyosh siklning 
davomiyligi 7 dan 16 yilgacha ancha uzoq oraliqda tebranadi, o'rta muddatli sikllar 
ustida uzoq muddatli va yuqori uzoq muddatli sikllar turadi.
~ 41 ~

---

3. 
Uzoq muddatli yarim asrli (agarda zamonaviy davr to'g’risida gapirganda) 
tarixiy sikllar Kondratevning ‘4izun to'lqinli” nazariyasiga mos tushadi. “Uzun 
to' lqinlar” iqtisodiy va texnika taraqqiyotida jamiyat hayotining chuqur qatlamlarida 
sifat o'zgarishlari bilan yangi texnalogik ukladga, iqtisodiy - ijtimoiy, siyosiy 
hayotdagi o’zgarishlar, sivilizasiyalarining o'z taraqqiyotida yangi bosqichga o'tish 
bilan bog’liq. Ilmiy adabiyotda uzoq muddatli (Kondratev) sikllari hisobini iqtisodiy 
taraqqiyotning