O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

1-bob. Narx tushunchasi
1.1 Narxning asosiy vazifalari
Tovarlar qiymati va ularning nafliligi o’zlarining namoyon bo’lishini narxda topadi. Amaliy hayotda qiymat tovar ishlab chiqaruvchilarni, naflilik esa iste’molchilarni rag’batlantiruvchi, ularni harakatga keltiruvchi kuch sifatida amal qiladi. Tovarning harid qilinishi uning alohida olingan bir kishi uchun emas, balki jamiyat uchun nafliligini va shu bilan birga ijtimoiy qiymatini ham tan olishni bildiradi. Shu sababli, «ijtimoiy naflilik» tushunchasining o’zi biror tovar (xizmat) ning jamiyat uchun nafliligi, kadr-qiymatga egaligini ko’rsatadi. Shu mulohazalardan kelib chiqib aytish mumkinki, narx o’zida faqatgina naflilik yoki sarflarning birini emas, balki har ikkalasining bir vaqtda mavjudligini va ularning ma’lum miqdorini pul ko’rinishida ifoda etadi.

1-Jadval Narx vazifalari
Tovardagi ikki xususiyat birdaniga tan olinmasa, u pulda ifodalanmasa oldi-sotdi sodir bo’lmaydi. Chunki tovarning qiymati tomonida sotuvchining manfaati, nafliligi (iste’mol qiymati) tomonida esa xaridorning manfaati yotadi. Tovar egasi o’z tovari uchun ketgan sarflarni qoplab, ma’lum darajada, iloji boricha ko’proq foyda olishni ta’minlashi mumkin bo’lgan qiymatni pul shaklida o’zlashtirishga intilsa, xaridor iloji boricha sarf qilayotgan pulining har bir birligiga ko’proq naflilikka (iste’mol qiymatiga) ega bo’lishga harakat qiladi. Ularning manfaatlari to’g’ri kelgan nuqtada, darajada narx o’rnatilib, tovar pul almashuvi, oldi-sotdi sodir bo’ladi. Bu yerda shuni yana bir bor ta’kidlash joizki, narxda alohida olingan ishlab chiqaruvchilarning individual sarflari emas, yoki alohida olingan individual shaxslarning psixologik jihatdan naflilikka bergan bahosi ham emas, balki jamiyat tomonidan tan olingan ijtimoiy sarflar va jamiyat uchun zarur bo’lgan miqdorda va sifatda yaratilgan va tan olingan ijtimoiy naflilik (iste’mol qiymat) o’z ifodasini topadi. Tovarlar va xizmatlar uchun qilingan ijtimoiy sarflarning asosli ravishda o’sishi yoki tovar va xizmatdagi sifat ko’rsatkichlarining o’sishi ushbu tovar narxining oshishiga olib keladi. Narxning mazmunini to’laroq tushunishda, uning darajasiga ta’sir etuvchi omillarni bilish muhim ahamiyatga egadir. Bulardan asosiylari bo’lib qiymat yoki ishlab chiqarish sarflari; tovarning naflilik darajasi; mazkur tovarga talab va taklif nisbati; raqobat holati; davlatning iqtisodiy siyosati va h.k. hisoblanadi. Bu omillar ichida tovar qiymati va nafliligi uning narxini belgilovchi asos bo’lib xizmat qiladi
2-jadval Narx quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:

1. Muvozanatlikni ta’minlash vazifasi. Bunda narx bozorda talab va taklifning hajmi va tarkibiga ta’sir etish orqali ularni muvozanat holatiga keltiradi.

2. Qiymat va naflilikni o’lchash vazifasi. Narx qiymat va naflilikning puldagi ifodasi, deb aytamiz, chunki qilingan sarf-xarajatlar va olingan natijalar (foyda yoki zarar) narxlar asosida hisob-kitob qilinadi. Ishlab chiqarish va uning natijalarining natural ko’rsatkichlari ham mavjud (tonna, dona, km, kvt-soat va hokazo). Bu ko’rsatkichlarni shu holicha taqqoslab umumiy ko’rsatkichga keltirib bo’lmaydi. Barcha natural ko’rsatkichlarning umumiy o’lchovi ularning pulda ifodalangan narxidir. Hisob-kitob uchun joriy va qiyosiy narxlar qo’llaniladi. Joriy narxlar amaldagi narxlar bo’lib, ular yordamida yil davomidagi ishlab chiqarish natijalari hisoblanadi. Qiyosiy narxlarda ma’lum yil asos qilib olinib (bazis yil) ishlab chiqarishning natijalari narxda hisoblanadi va boshqa yillar bilan taqqoslanadi. 3. Tartibga solish vazifasi. Bozor holati (kon’yunkturasi) talab va taklif hamda ularning nisbatiga bog’liq. Talabning ortishi muayyan tovarni ishlab chiqarishni kengaytirishi, aksincha hol esa tovar ortiqchaligini, uni ishlab chiqarishni qisqsartirrish zarurligini bildiradi. Narx tovar ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga ularning daromadlari orqali ta’sir ko’rsatadi. Muayyan ishlab chiqarish xarajatlari saqlangan holda narx yuqori bo’lsa, foyda miqdori ortadi, narx tushsa, foyda kamayadi va hatto ishlab chiqaruvchilar zarar ko’rishi ham mumkin. Bu ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Narx oshsa ishlab chiqarish kengayadi. Boshqa kapitallar ham foyda yuqori bo’lgan soha va tarmoqlarga oqib kela boshlaydi. Xullas, narx ishlab chiqarishni tartibga solib, uni o’zgartirib turadi va rivojini ta’minlaydi.
4. Raqobat vositasi vazifasi. Narx raqobat kurashining eng muhim vositasi hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar o’z raqiblarini yengish uchun narxni pasaytirish usulidan foydalanishlari mumkin. Demak, narxni o’zgartirib turish usuli raqobatda keng qo’llaniladi.
5. Ijtimoiy himoya vazifasi. Narx aholining kam daromad oluvchi ayrim qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish vazifasini ham bajaradi. Narxning bu vazifasi tovar (xizmat)lar ijtimoiy dotatsiyalashgan narxlar bo’yicha sotilganda bajariladi. Bunda ular davlat byudjeti va turli xayriya mablag’lari hisobiga Moliyaviy ta’minlanadi. Iqtisodiyotning turli sohalari va tarmoqlaridagi ishlab chiqarish va sotish sharoitlarining xilmaxilligi hamda bozor munosabatlarinish rivojlanishi darajasidagi farqlar narx turlarini farqlash zaruriyatini tug’diradi. Iqtisodiyotda amal qilib turgan barcha narx turlari narx tizimini tashkil qiladi.
Narxlar, bu atama iqtiodiyot va moliya ohaida qo'llanilganligi ababli, mahulot yoki xizmat uchun qiymatni belgilah harakatlaridir.
Narxlar, bu atama iqtisodiyot va moliya sohasida qo'llanilganligi sababli, mahsulot yoki xizmat uchun qiymatni belgilash harakatlaridir. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, narxlash biznes mijozning mahsulot yoki xizmat uchun qancha pul to'lashi kerakligini hal qilganda paydo bo'ladi.
Narxlarning to'liq ta'rifini, uning narx bilan solishtirishini va ba'zi umumiy narxlash strategiyalarini bilib oling.
Narxlar mahsulot yoki xizmat uchun qiymatni belgilashga ketadigan qarorlarni qabul qilish jarayonini anglatadi. Narxlarni belgilashda korxona foydalanishi mumkin bo'lgan juda ko'p turli xil strategiyalar mavjud, ammo ularning barchasi narxlashning bir shakli. Narxlarni belgilash jarayonida belgilanadigan narx, mijoz ushbu mahsulot yoki xizmat uchun to'lashi kerak.
Garchi ba'zan atamalar bir-birining o'rnida ishlatilsa-da, narxlash xarajatlar bilan bir xil emas.
Narxlar qanday ishlaydi?
Narxlash usullari juda ko'p, ammo aksariyat hollarda ularning barchasi uchta umumiy yondashuvning ba'zi bir variantlariga qarab qaynaydi.
Ba'zi bozorlarda narxlash strategiyasining aralashmasi taklif etiladi. Masalan, eBay ulgurji savdogarlarga narxni o'zlari belgilaydigan bozorni taklif qiladi, bu ko'pincha mahsulot narxiga bog'liq. Shu bilan birga, ko'plab xaridorlar va sotuvchilar eBay-da faol bo'lganligi sababli, ko'plab muvaffaqiyatli sotuvchilar narxlarni raqobatbardosh ravishda belgilaydilar. EBay-ning boshqa joylarida sotuvchilar ishlatilgan mahsulotni asl chakana narxidan ko'ra ko'proq talab qilishlari mumkin, masalan, eski, bosmadan chiqarilgan video o'yinlar - shunchaki talab uni oqlashi uchun. eBay shuningdek, talabga asoslangan o'zgaruvchan narxlarning yana bir shakli bo'lgan kim oshdi savdosini o'tkazishga imkon beradi.
Xarajatlarga asoslangan narxlar
Ushbu yondashuv boshqa sotuvchilar o'z narxlarini bir xil mahsulotga yoki shunga o'xshash narsalarga o'rnatayotgan narsalarga e'tibor bermaydi (nazariy jihatdan, lekin har doim ham amalda emas). Buning o'rniga, ushbu narxlash strategiyasi sotish narxini uning narxiga bog'liqligiga asoslanadi. Qo'shimcha narxlash, boshqacha qilib aytganda, ortiqcha plyus deb nomlanadi, bu yondashuvning namunasi.
Sanoat tarmoqlari o'rtasida umumiy narxlarni oshirish stavkalari bo'lishi mumkin, ammo oxir-oqibat, qaror alohida chakana sotuvchilarga tegishli. Masalan, musiqa do'koni gitaralarni 50 foizga, klaviaturalarni 60 foizga oshirishga qaror qilishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, xaridor gitara uchun to'laydigan narx musiqa do'koni va bu narxning 50 foizini to'laydi. Shaharning narigi tomonidagi raqobatdosh musiqa do'koni shunga o'xshash raqamlarni ishlatishi mumkin yoki ishlatmasligi mumkin.
Raqobatbardosh narxlar
Raqobatbardosh narxlar, nomidan ko'rinib turibdiki, narx belgilashdan oldin sotuvchining raqobatiga qaraydi. Raqobat narxlarini bilish sizga narxlar uchun asos yaratishi mumkin. Siz raqobatga mos kelishga qaror qilishingiz mumkin, ularni kesib tashlaysiz yoki o'zingizga yaxshiroq mahsulot yoki xizmat taklif qilayotganingizni bilsangiz, ulardan ko'proq haq oling.
Raqobatbardosh narxlarning bir namunasi - bu penetratsion narxlar, bu erda biznes maqsadli ravishda raqobatlashishi va sohada o'z o'rnini egallashi uchun juda past narxlarni belgilaydi. Korxona yanada aniqroq yo'lga qo'yilgach, u o'z narxini raqobatga ko'proq mos ravishda ko'taradi.
Talabga asoslangan narxlar
Ushbu yondashuv, avvalambor, talabning pasayishiga yoki o'sishiga qarab harakatga javob beradi. Agar talab o'sayotgan bo'lsa, sotuvchi sotish narxini oshirishi mumkin, ayniqsa, taklif cheklangan bo'lib qoladi. Uy-joy bozori bunga misol bo'la oladi. Uy narxi birinchi navbatda bozordagi xaridorlar soniga va sotuvga qo'yiladigan uylar soniga bog'liq.
Chegirmali sotuvlar talab kamayib borayotgan paytda talabga asoslangan narxlar qanday ishlashini ko'rsatadi. Talabning pasayishi ta'minotni davom ettiradi va korxona qolgan zaxiralarni tozalash uchun narxlarni pasaytirish to'g'risida qaror qabul qilishi mumkin.
Narxlar narxiga nisbatan