O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

 
Arabshoh «Amir Temur tarixi» kitobida shunday yozadi: «Temur tarix 
kitoblari, ....anbiyolar qissalarini, podsholar siyratlari
 
va o’tgan salaflar haqidagi 
hikoyalarni doimo o’qitib, qunt bilan
 
tinglar edi. U shu darajaga borib etgandiki, agar 
o’qiyotgan kishi
 
biror xatoga yo’l qo’ysa, Temur uning xatosini tuzatib, savolga solar 
edi». 
Tuzuklarning Amir Temur devonida turkiy tilda yozilganligi haqida xulosa 
qilishga mashhur tarixchi Sharaffuddin Ali Yazdiyning quyidagi fikrlari asos bo’la 
oladi: «...shu tartibda ul hazrat hayotining ulug’ voqealari va kechinmalarini o’z 

---

124 
ichiga olgan turkiy manzuma va forsiy asar, alohida alohida nazm va (nasr) tarzida 
tuzulgan edi», – deb guvohlik berishi
, 
shuningdek, yaqinda to’la holda nashr etilgan 
«Qissai Temur»da «amr etdimki, ul maktub suratini voqealarim daftarida sabt 
etgaylar», – deb Temurning o’z qo’li bilan yozilgan so’zlarning manbada uchrashi 
«Tuzuklar» XVII asrda Hindistonda tuzilgan kompilyativ asar deb ta’kidlovchilarga 
javob bo’la oladi. 
«Ushbu asar yozilayotganda, – deyiladi I.Mo’minovning risolasida, – uning 
boblarini Temur necha martalab o’qib chiqqan, ba’zi joylarini tuzatgan, tahrir etgan, 
qo’shimcha dalillar zarur bo’lib qolganda, o’sha voqea sodir bo’lgan joylarga odam 
yuborib, aniqlashtirgan, voqealarning doimo to’g’ri, tarixiy haqiqatga mos ravishda 
yoritilishini talab qilgan». 
Jamiyat o’zining zaruriy qonuniyatlariga egadir. O’sha zaruriy Qonuniyatlar tarkib 
topmas ekan, jamiyatda turli tengsizliklar kelib
 
chiqishi hamda bu bilan davlatning 
rivoj topishiga putur etishi
 
muqarrar. Shu bois ham Amir Temurning, 27 davlatni 
birlashtirgan Markazlashtirilgan ulkan saltanati, tabiiyki, qonunlar to’plamlari asosida 
yaratilgan va unga qatiy amal qilish yo’lga qo’yilgan bo’lishi kerak edi. 
Amir Temur turmush tajribalari asosida ishlab chiqqan va uning hukmi bilan 
qonun darajasiga ko’tarilgan qoidalar majmui bor ediki,
 
ularni to’plam holiga keltirib, 
o’zidan keyingi vorislariga ham qonunlar tizimi, ham turmush tajribasi va maslahatlar 
tarzida ko’llanma qilib qoldirishi lozim edi. Ana shu to’plam tarixiy asarlarda va turli 
tildagi tarjimalarga mos holda «Temur tuzuklari», «Tuzukot Temuriy», «Temurning 
aytganlari» va «Voqeoti Temuriy» – «Temurning boshidan kechirganlari», «Qissai 
Temur», «Malfuzoti Temuriy», «Temur Qissasi», «Zafar yo’li», «Zafarnoma», 
«Tarjimai hol», «Esdaliklar», «Tanziymot» (yangi qonun-qoidalar, islohot), turkiy 
chig’atoy tilidan rus tiliga o’girilganda Malfuzot va Tuzukot o’rniga «Dastur ul amal» 
nomlari bilan mashhurdir. Tuzuk so’zi asli eski o’zbek tilidagi «Qonun-qoidalar 
to’plami», «Nizom» kabi huquqshunoslikka oid ma’noni anglatgan. Bunday «Qonun-
qoidalar to’plami» yozish fakatgina Temur davriga oid bo’lmasdan, turk-
mo’g’ullardan kelib chiqqan boshqa xonlarda ham uchraydi. Jumladan, arablar 
istilosidan oldin Samarqandga kelib-ketgan Xitoy elchisi bu erdagi ibodatxonada Turk 
hoqonligining jinoyat va jazo haqidagi Nizomi saqlanganligi haqida yozib qoldirgan. 
«Tuzuklar»ni ilmiy adabiyotlarda, turli soha olimlari, unga turli qirralari bo’yicha 
yondashib, turlicha baholaydilar: «davlat siyosati aspektlarini amalga oshirish dasturi» 
(akademik M.Xayrullaev), Temur saltanatining butun qonun-qoidalarini o’zida 
mujassalashtirgan o’ziga xos Kodeks, Konstitusiya (Sh.Muhammadiev). Amir Temur 
davrining muhim hujjati, qimmatli manba (K.Saidova), Mustaqillik falsafasini o’zida 
mujassamlashtirgan asar (S.Abduvohidov, N.Abduvohidov) «Davlat yuritishning 
mashhur qonun-qoidalari majmuasi (prof. N.G’oyibov), AmirTemurning siyosiy 
vasiyatlari deb, o’z fikrlarini bildiradilar. O’rta Osiyo xalqlarining jang olib borish 
usullarini tadqiq qilgan M.Ivanin esa uni haqiqatan ham Amir Temur huzurida 
chaqirilgan kengashlardagi ma’lumotlardan tuzilgan bo’lishi to’g’risidagi fikrni 
bildirgani holda, uni «mo’g’ul tilida yozilgan» deb noto’g’ri ta’kidlaydi. 
«Agar, – deb yozadi turkiyshunos olim R.Raxmonaliev, – imperiyani tuzishda 
yuridik asos hisoblangan, mashhurlikda Napoleon kodeksiga teng bo’lgan, 
«Tuzuklarni», shuningdek, uning armiyasi uchun juda muhim bo’lgan Yaso 
qonunlarining ahamiyatini unutib tursak, dastlab kamgina vositalarga ega bo’lgani 

---

125 
holda, juda qisqa muddat ichida qanday qilib juda ko’p podsholiklarni zabt etib taniqli 
va qudratli monarxlarni taxtdan ag’darganligini tasavvur qilish juda murakkabdir». 
Ko’rib turibmizki, taniqli tadqiqotchi, shu o’rinda tuzuklarning ahamiyatini XIX asr 
boshlarida Fransiyada qabul qilingan Napoleon Bonapartning kodekslariga 
tenglashtir-moqda. 
Tuzuklar «Amir Temur davrida davlatni idora etishda qo’lanilgan (idoraviy) 
ma’muriy va harbiy qonun-qoidalar va tartibotlar majmuasi», – deb baholaydi arab 
tadqiqotchisi Mazhar Shihob. «Tuzuklar»ning yaratilishi masalasida, respublikamiz 
fani va madaniyati fidoyisi, marhum I.Mo’minov ta’kidlaganidek, tarixchilarning fikri 
uchga bo’linadi. Birinchi guruhga mansub tarixchilar haqiqatan ham uning muallifi 
Temur, desa, ikkinchi toifadagilar uni Temurning kotibi tuzgan, uchinchilari esa 
umuman tukiy tilda bunday manba bo’lmagan, u XVII asrda yilnomachilar tomonidan 
fors-tojik tilida tuzilgan, deyishadi. Shu fikrni biz beg’araz, ilmiy fikrlar qatoriga 
qo’sha olmaymiz. Uning dastlabki nusxasi turkiy tilda yozilganligi to’g’risida 
quyidagi dalillarga tayanib hukm yurgizsa bo’ladi, yani birinchidan, Temur saroyida 
bo’lgan ispan elchisining guvohligi hamda tarixchi Sh.Yazdiyning bergan xabarlariga 
ko’ra, devonxonadagi davlat ishlari uyg’ur mirzolari tomonidan turkiy tilda 
yuritilganligi haqidagi ma’lumotlar; ikkinchidan, tuzuklar arab va fors tilida yozilgan 
manbalardagi kabi an’anaviy o’xshatishlar, mubolag’alar, baytu g’azallar har bir 
tarixiy shaxsni yozganda uning nomini ulug’lash singari uzoq, ortiqcha bezaklardan 
xolis turkiy tilga xos bo’lgan aniqlik, qisqalik va keskinlik bilan ifodalangani, ya’ni 
o’ziga xos yozilish uslubi, «Amir Temur esdaliklari solnomalar tartibida … sodda 
uslubda yozilgan bo’lib, o’sha davrning aksar mualliflariga keng ko’lamda xos 
bo’lgan lafziy bezaklardan xolidir (Mazhar Shihob)»; uchinchidan, uning haqiqiy 
turkiycha nomi – «Tuzuklar» – «qonun», «qoida», «nizom», «tartib» ma’nosini 
anglatishi; to’rtinchidan, uning tarjimalarida ham turk-chig’atoy so’zlarning ko’pligi; 
beshinchidan, bizgacha Temur va temuriylar davridan ko’plab turk-chig’atoy tilidagi 
yozuvlar va hujjatlarning etib kelishi. Bularning barchasi «Tuzuklar»ning Amir 
Temur ishtiroki bilan, uning devonxonasida eski o’zbek tilida yozilgan tarixiy hujjat 
ekanligini tasdiqlaydi. I.Mo’minovning yuqorida nomi zikr etilgan risolasida 1391 yili 
Amir Temur ibn Muhammad Tarag’ay Bahodirning Abu Muslim va uning avlodlariga 
imtiyozlar berish to’g’risidagi uning shaxsiy muhri qo’yilgan tarixiy yorlig’i 
keltirilgan.
Tuzuklarning topilishi va dastlabki tarjimalarining nashr etilishi ham o’ziga xos 
xususiyatlarga ega. Abu Tolib al Husayniy at Turbatiy (1625 y. Tehronda vafot etgan) 
Makka va Madinaga hajga borganida, Yamanda 1616 yilgacha hukm surib, 
keyinchalik bu erga ko’chib o’tgan Usmonli turkiy hukmdor Ja’far Poshshaning 
kutubxonasidan Temur Tuzuklarining asli turkiy tildagi nusxasini qo’lga kiritgan. 
“Uning turkiy va arabiy alfozlari-yu, iboralari tushunishdan uzoq, chunonchi tarqoq 
va parishon bo’lganligidan men uni fors tiliga o’girdim”, – deb yozib qoldirgan 
tarjimon. Tarjimani tamomlab Shoh Jahonning otasi Nuriddin Jahongirga (1605-1627 
y.y.) taqdim qilgan. Uni esa ingliz ofiseri mayor Vilyam Devi Hindistondan topib, 
1779 yilda uni Angliyaga olib keladi. Bu nusxa 1336 yildan 1375 yilgacha, ya’ni 
Sohibqironning 41 yoshigacha bo’lgan davrini o’z ichiga oladi. V. Devi uning Amir 
Temur davlatida qo’llanilgan ahkomlar va islohotlarni o’zida to’plagan qismini ingliz 
tiliga tarjima qilgan hamda «Temur tuzuklari» nomi bilan mashhur bo’lib kelgan (U. 

---

126 
Uvatov). Ushbu Tuzuklar qismi forsiy to’liq matni bilan 1783 yilda Oksford 
universitetida arab tili bo’yicha professor lavozimini egallab turgan Djon Uayt 
rahbarligida nashr etilgan. Abu Tolib al Husayniy tarjimasidan qolgan tarixiy qismini 
ham mayor Charlz Styuart 1830 yilda ingliz tiliga o’girib, nashr ettiradi. 
Abu Tolib al Husayniy tarjimasi ana shu tarzda jahon keza boshlaydi. Ammo 
tarjima qilingan vaqtda undan qoniqmagan Hindistonda hukm surgan Temuriy 
sultonlardan Shoh Jahon (1627-1658 yy.) podshoh saroyida xizmatda bo’lgan 
mansabdor shaxslardan Amir Temurga sakkizinchi darajada nabira hisoblangan 
(Mazhar Shahob) Muhammad Afzal bin Tarbiyatxon Buxoriyga (Ch.A.Stori) yoki 
Muhammad Hifz al Buxoriyga (Mazhar Shahob) 1637 yilda topshirib, uni asl 
manbalarga, jumladan, Sharofiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»si bilan solishtirib, 
noaniq joylarini aniqlab, ba’zi joylarini to’ldirishni so’ragan. Shu zaylda malfuzotlar 
Sh. Yazdiy «Zafarnoma»siga to’la-to’kis mos keltirilgan (U.Uvatov). Bu tarjimadan 
ham boshqa ikki nusxa: a) Hindistonda hukm surgan sultonlarning nabiralaridan 
olingan nusxa – sultoniya nusxasi; b) ingliz generallaridan biri Dehlidan topgan 
nusxa. Har ikkala nusxa ham 1830 yilda Angliyaga keltirilgan. «Bu ikki nusxa Amir 
Temurning malfuzotlarining to’la-to’kis qamragan bo’lib, hayotining oxirgi yiligacha 
hikoya qilar edi». Ushbu nusxalar bilan tanishib chiqqan Ch.Styuart ularni bir 
tarjimaning ikki nusxasi ekanligini aniqlaydi. Shunday qilib, hozirda biz 
malfuzotlarning to’la nusxalari deb hisoblayotganlarimiz, bu aslida Muhammad Afzal 
al Buxoriy tarjima qilib, qayta ishlab chiqqan nusxalar bo’lib chiqishi mumkin. Ana 
shu tarzda Tuzuklar jahon kezib, 1787 yilda esa, Esdaliklarning (Mazhar Shahob) Abu 
Tolib al Husayniy nusxasining tuzuklar qismini Dj. Uayt Oksfordda nashr qilgan 
forscha nusxasiga tayangan holda fransuz sharqshunosi L.Lengle fransuz tiliga tarjima 
qildi. 1785 va 1791 yillarda hind, 1868 yil fors, 1845 yil urdu, 1894, 1934, 1999 
yillarda rus tillariga qayta-qayta tarjimalar qilindi.
Ba’zi olimlar yuqoridagilarga tayanib, Tuzuklar XVII yoki XVIII asrlarda 
yozilgan, deb xisoblaydilar. Bizning fikrimizcha, bunga javobni tarixiy manbaning 
o’zidan axtarmoq kerak. Jumladan, uning «O’g’illar va nabiralarga ulufa berish 
tuzugi» haqidagi ikkinchi maqolasidagi hukmlarda: – «Amr qildimki, to’ng’ich 
o’g’lim Muhammad Jahongir valiahdim bo’lsin», – deb yozilgan, ma’lumki 
hukmdorning bu o’g’li juda erta, 1376 yilda vafot etadi. Shundan so’ng uning o’g’li 
Muhammad Sulton voris etib tayinlanadi. U ham 1403 yilda jangda halok bo’lgach, 
ukasi Pirmuhammad valiahd qilib tayinlanadi. 
«Tuzuklar»da tasvirlanayotgan voqealar Amir Temur vafot etgan yili 1405 yilning 
18 fevrali bilan tugaydi. Demak, valiahd tayinlash masalasidagi hukmlarning 
o’zgarishsiz qolishi «Tuzuklar»ning haqiqiy va uning muallifi hayotligida 
tuzilganligini ko’rsatadi. Agar ba’zi olimlar ta’kidlaganidek, asar XVII-XVIII asrlarda 
tuzilgan bo’lganida yuqoridagi o’zgarishlar qo’shilgan bo’lishi mumkin edi. Bundan 
tashqari A.Sog’uniy va H.Karomatovlar tarjimasida birinchi maqola «Yetti yillik 
urushdan so’ng zafar va nusrat bilan Samarqandga qaytdim…» deb tamomlanadi. Bu 
sana melodiy 1404 yilga to’g’ri keladi. 
Ushbu manbani fors tilidan o’zbek va rus tiliga qayta tarjima qilish ishiga muhim 
hissa qo’shgan olim Habibulla Karomatovning fikricha Mir Abu Tolib Husayniy at 
Turbatiy 1637 yilda Temur Tuzuklarini turkiy tilidan fors tiliga o’girib, 
«TuzukiTemuriy» nomi bilan Boburiy hukumdor Shohjahonga (1628-1657) tortiq 

---

127 
qilgan nusxa, bu o’zi alohida asar. Undan keyin esa Shohjahon tarjimada ba’zi 
noaniqliklarni topgani uchun Dekan viloyatining qozi kaloni Muhammad Ashraf 
Buxoriyga Sharofiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asari va unga o’xshash 
manbalarga solishtirib, hatto va kamchiliklarini tuzatib chiqishni topshirgan. Shu 
zaylda asarning yangi to’ldirilgan tahriri vujudga kelib, u «Malfuzoti Temuriy» nomi 
bilan tanilgan. Keyinchalik bu ikki har xil asarni «Tuzuki Temuriy», «Tuzukoti 
Temuriy» nomi bilan bir muqova ichida ko’chirib yozishgan. Ya’ni, olimning 
fikricha, «Tuzukoti Temuriy» va «Malfuzoti Temuriy» turli mustaqil asarlardir. 
Biz barcha mualliflarning fikrlarini rad etmagan holda aniq bir xulosa chiqarishni: 
a) ilmiy ekspedisiyalar tashkil qilib Tuzuklarning yangi-yangi nusxalari topilganda 
(axir rahmatli prof. Hamid Sulaymonov doimo jahon kutubxonalari bo’ylab ilmiy 
ekspedisiyalarda yurib Hofiz Xorazmiydek buyuk shoirimizni qayta kashf qilganlar-
ku!); b) ular qiyosiy tahlil qilinib, tanqidiy matn yaratilgandagina, bu masalaga 
oydinlik kirishi mumkin deb hisoblaymiz. 
O’zbekiston tarixining sobiq sovetlar hukmronligi yillarida ayanchli taqdirga ega 
bo’lgan bundan tashqari boshqa tarixiy manba bo’lmasa kerak. Ushbu asarga berilajak 
baho ko’pincha uning muallifi Amir Temur shaxsiga berilgan baho va unga nisbatan 
bo’lgan munosabat aynan tarixiy voqelik, o’tmish merosiga emas, hukmron davlat 
siyosatiga bog’liq bo’lib keldi. Ammo Amir Temurning hayoti va faoliyatiga 
bo’lganidek, uning Tuzuklari va joriy etgan qonunlariga qiziqish, ularga etarlicha 
baho berish Ovro’po mamlakatlarida juda erta boshlangan edi. 
Jumladan, fransuz olimi L.Lyangle o’zining 1772 yilda yozilgan «Temurning 
siyosiy va harbiy boshqaruvi» nomli asarida bu tarixiy-huquqiy manbaning ahamiyati 
to’g’risida shunday yozgan edi: «Biz harbiy yurishlariga talonchilik maqsadida 
qilingan bosqinchilik deb qaragan tatarlar xoni (Amir Temur harbiy va siyosiy taktika 
haqida traktat (risola) yozganligi, o’z avlodlari uchun dono tizim yaratganligini, 
tasavvur ham qila olmaymiz. Qachonki bu hukmdor boshqarish tizimini qo’ldan 
qo’yish lozimligini anglagach, o’zining vorislariga og’zaki maslahat berish bilangina 
cheklanib qolmasdan u Temur, imperiya bilan birgalikda yana ham qimmatli narsa – 
uni saqlash san’atini sovg’a qildi». Bundan ko’rinib turibdiki, olim «Tuzuklar»ga 
yuksak baho berib, uni davlatni boshqarish va saqlab qolish san’ati haqidagi risola deb 
baholaydi. 
Nemis tarixchisi F.Shlosser ham Temurning faoliyati haqida ana shunday ta’rif 
beradi: «Umrini urushlarda o’tkazgan Temur tez-tez Buxoro va Samarqandga qaytib 
turar va o’zining yangi davlatiga qonunlar taqdim etar edi. Bu qonunlar tatar 
mo’g’ullari (Ovro’pada shunday deb bilganlar) tomonidan qilinadigan vahshiylik va 
vayronagarchiliklarga hayron qolarli darajada qarshi turardi». 
Amir Temur faoliyatiga, shaxsiga salbiy baho berish o’tgan yillar mobaynida 
Rossiyada chop qilingan adabiyotlarda hukm surdi. Aynan xuddi shunday yondashish 
rus tarixchisi T.N.Granovskiy (1813-1855) tomonidan ham yuz berdi. U o’zining 
1852 yidda MDU talabalari uchun o’qigan «Temur» degan ma’ruzasida (nutq boshqa 
asarlari bilan 1855 yilda nashr etilgan), rus tarixchilaridan birinchi bo’lib, Amir 
Temurning faoliyatiga uni yaxshi o’rganmasdan salbiy baho berdi. U yoshligida 
mayda talonchilik, yo’lto’sarlik bilan shug’ullangan degan fikrni ilgari surdi. Afsuski, 
bu noto’g’ri ma’lumot
 
qariyb 150 yil davomida rus tarixchilari asarlari sahifalaridan 
tushgan emas.

---

128 
Akademik V.V.Bartolddek olimning ham Temur faoliyatiga baho berishda,