O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

1-masala: Turkiston chor Rossiyasi tomonidan istilo qilingach, mustamlakachilar o’lkada keng miqyosli ruslashtirish siyosatini amalga oshirishga va o’zlarining mustahkam mustamlakachilik hokimiyatlarini barpo etishga kirishdilar. Bunda o’lka taraqqiyoti va ijtimoiy hayoti bilan bog’liq bo’lgan soha nazardan chetda qolmadi.
Rus mustamlakachilari Turkistonga kelgan dastlabki kunlardanoq bu erdagi mavjud madrasalar va ko’p sonli maktablar, ulardagi o’qitish jarayoni va tabiiy masalalari bilan tanishib chiqqan, bu bilim dargohlarining rus mustamlkachiligi va uning Turkistonda amalga oshiradigan maqsadlarining ro’yobga chiqishi uchun g’oyatda havfli ekanligini angladilar va o’zlarining ruslashtirish borasidagi olib borgan siyosatlarida Turkiston maorifini ham rus maorifi tizimiga bo’ysundirish siyosatini qo’lladilar.
Ta’lim maorif sohasini ruslashtirishga Turkiston general gubernatori K.P. fon Kaufman katta e’tibor bergan edi va keyinchalik, 1880 yilda imperiya davlat kengashida Turkistondagi mahalliy aholi bolalarini rus bolalari bilan birgalikda o’qitish masalasi ko’rib chiqildi.
Kaufmanning «rus va musulmon maktablarining alohida bo’lishi» imperiya uchun iqtisodiy va siyosiy jihatdan havfli va zarurli deb topilishi g’oyasini Kaufmannning izdoshi general leytenant N.O.rozenbax (1884-1839 yy) davom ettirdi va «rus tuzem» maktablari tarmog’ini yaratish loyihasini ishlab chiqdi, Imperiya dalat kengashida harbiy vazir graf D. Milyutin hamda maorif vaziri graf Tolstoylar tomonidan qo’llab - quvvatlangan bu g’oya amalga kiritildi va dastlabki «rus tuzem» maktabi 1884 yilda Toshkentda ochildi, XIX asrning oXIrlariga kelib esa, ularning soni yuzdan oshib ketdi. Birinchi rus tuzem maktabini ochgan toshkentlik Saidgani Saidazimboy o’g’lidan o’rnak olib boshqa boylar ham shunday maktablar ochishni yo’lga qo’ydilar. Maktabning soni oshib borgani bilan bu maktablarda bilim berish darajasi shunchalik past bo’lganki, uni rus ziyolilarining o’zlari ham qattiq tanqid qilganlar. Mahmudxo’ja Behbudiy rus tuzem maktablarini bitirib chiqqan kishilar haqida ular ruscha chalasavod kishilardir deya baho bergan edi.
1898 yilda Farg’ona viloyati gubernatori N.I.Korolkovning yaqin besh yil ichida barcha ishlarni yuritishni rus tiliga o’tkazilsa, mahalliy kishilar o’z bolalarini mansabga qiziqib ixtiyoriy ravishda ushubu maktablarga beradilar degan fikrni bildirdi va bu bilan mustamlakachilar ruslashtirish siyosatini maorif ham keng ko’lamda kuchaytirib yubordilar. Mustamlakaga hukumatning maorif sohasidagi ruslashtirish siyosati ikki yo’nalishda olib borildi. Birinchisi Turkiston halq maorifiga rus tuzem maktablari orqali yorib kirish bo’lsa, ikkinchisi milliy qadriyatlarni tarbiyalaydigan ma’naviyat o’choqlarini asta – sekinlik bilan tubdan yo’q qilish edi. S’Hu bilan bir vaqtning o’zida ular mahalliy halqlar ichidan etishib chiqqan etakchi ziyolilar va rus tilini mukammal egallagan kishilarni to’xtovsiz ta’qib qilganlar va halq orasidan etuk insonlarning etishib chiqishiga har tomonlama to’sqinlik qilganlar.