O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’limvazirligi

Misol:“Buxgalterlavozimigaishgaqabulqilish”o‘yini.
O‘yinningmaqsadi:o‘quvchitalabalarningikkiyoqlamayozuv,hisobvaraqlarvaulardaxo‘jalikmuomalalariningaksetishinipuxtao‘zlashtirishlarigaerishish.
O‘qituvchio‘yindao‘rganiladigantushunchalarniesgasolib,qaytaradi.O‘yinning maqsadini tushuntiradi. Guruh uchga bo‘linadi. Guruhdagi eng iqtidorlitalabalardan 3 kishi «ekspertlar» guruhini tashkil etadi. Ular mahsulot tannarxinianiqlashniturihaqidakelishibolishadi.
Ikkinchiguruhxo‘jalikyurituvchisubyektdatashkiletilgan«boshbuxgalter»boshchiligidagi5kishidaniborat.Ularishlabchiqarishxarajatlarihamdanoishlabchiqarishxarajatlariniguruhlargabo‘ladilar,E’lonvatmanqog‘ozgayozilgan,slayd,tarqatma material tarzidabo‘lishi mumkin.
Uchinchiguruhqolganbarchao‘quvchi-talabalar,ularkasb–hunarkollejini yoki institutni bitirib, shu xo‘jalik yurituvchi subyektga yosh mutaxassissifatidaishgakirishmoqchi.
Komissiya ularga bir necha bosqichda topshiriq berib, ularni to‘g‘ri bajarib,eng yuqoriball to‘plaganlarniishgaqabulqilmoqchi.
O‘qituvchi o‘yin o‘tkazish qoidalarini o‘quvchi-talabalarga tushuntiradi: harbir o‘quvchitalabaga uch bosqichda topshiriq beriladi: Birinchi topshiriq nisbatanoson testlar. Ularni kamida yarmini to‘g‘ri yechganlar kelgusi turda qatnashishhuquqiniqo‘lga kiritadi.
Ikkinchi bosqichda mashq beriladi, uning to‘g‘ri - noto‘g‘riligini aniqlab,sababini yozib ko‘rsatilishi kerak. Uning ham kamida yarmini to‘g‘ri bajarganlarkelgusi bosqichga qo‘yiladi.
Uchinchibosqichdaataylabnoto‘g‘ribajarilganishlarberiladi.Unikamchiligini topib, to‘g‘ri bajarish so‘raladi. Har bir bosqichda bajarilgan ishlarnitanlovkomissiyasia’zolaritekshirib,baholaydilar.Ularningto‘g‘riyokinoto‘g‘riligini ekspert komissiyasi tekshirib, xulosa chiqaradi. O‘qituvchi o‘yinniqandayo‘tayotganinikuzatibturadi.Bundaungaekspertkomissiyaa’zolari
yordamberadi.O‘quvchi-talabalarqo‘yilgantopshiriqlarnibajarishjarayonidamavzunitushunib oladilar.
O‘yino‘tkazishtafsiloti.
Guruh uchga: ekspertlar, tanlov komissiyasi a’zolariga bo‘linib, o‘z joylariniegallashadi. Birinchi navbatda tanlov komissiyasi tomonidan tayyorlangan e’lonmatniko‘rsatiladi.Unio‘qib,o‘quvchi-talabalarmahsulottannarxinitopadi.
Keyingifazatopshiriqnibajarish:bundao‘quvchi-talabalargabirinchitopshiriqtestlar beriladi.Ular quyidagacha bo‘lsin:
1-tarqatmamaterial
Tanlovdaqatnashuvchilaruchun1-topshiriqtestlar:

1. 
   Moliyaviyhisobotstandartlariextiyojlariganimasababbo‘ldi?
   

1. 
   barchaxo‘jalikyurituvchisub’ektlarhisobotlarigabirxildayondashish;
   
2. 
   hisobotlartuzishniosonlashtirish;
   
3. 
   buxgalteriyayuritishniosonlashtirish;
   
4. 
   investitsiyaqo‘yishiosonlashtirish;
   

2. 
   Xo‘jalik mablag‘lari va jarayonlarini qaysi o‘lchov umumlashtiribko‘rsatadi?
   

A) natura o‘lchovi; B) pul o‘lchovi; C) mehnat o‘lchovi; D) shartli o‘lchovbirligi.

3. 
   Tezkorhisobningasosiyvazifasinimadaniborat?
   

1. 
   boshqaruvgamalumotberishuchun;
   
2. 
   ishlabchiqarishdagisalbiyholatlargabardamberish;
   
3. 
   ishlabchiqarishdagaijobiyholatlarniruyxatgaolish;
   
4. 
   ko‘zatilayotganob’ektlardasodirbo‘layotgano‘zgarishlarxaqidagizarurma’lumotlarni tezkorlikbilanetkazish;
   

4. 
   Ikkiyoqlama yozuvnibirinchibo‘libkimkashfqilgan?
   

A)ImperatorMaksimilian I;B)Mikelanjelo;C)LukaPacholi;
D)LeonardodaVinchi.

5. 
   Buxgalteriyahisobifaninivujudgakelishisababinitarixannimabilanizoxlash mumkin?
   

1. 
   savdo-sotikningrivojlanishi;
   
2. 
   ishlabchiqarishningrivojlanishi;
   
3. 
   tovarishlabchiqarishnivujudgakelishibilan;
   
4. 
   mehnattaqsimotinichuqurlashuvibilan.
   

6. 
   Ikkiyoqlama yozishdeb,...
   

1. 
   hisobdaftariningikkitomonibo‘yichaaxborotlarniyozibborishta;
   
2. 
   xo‘jalikmuomalalariniikkitadaftardaqaydetishga;
   
3. 
   xo‘jalikmuomalalarinitranzithisobvaraqlardayozibborilishiga;
   
4. 
   xo‘jalikdasodirbo‘lganmuomalalarnihisobvaraqlarorqalio‘zaroaloqadorlikdaaksettirishga aytiladi.
   

7. 
   Muomalalarsummasiikkiyoqlamayozuvdaqandayaksettiriladi?
   

1. 
   birhisob-varaqningkreditivaikkinchischetningxamkreditida;
   
2. 
   birschetningdebetida,ikkinchischetningxamdebetida;
   
3. 
   bir hisobvaraqning debetida ayni chogda ikkinchi hisobvaraqningkreditidatengsummada aksettiriladi;
   
4. 
   birhisobvaraqningxamdebetidaxamkreditidaaksettiriladi.
   

8. 
   Buxgalteriyahisobidafoyda...
   

1. 
   hisobotdavridao‘tganyilganisbatanxarajatlarnikamayishi;
   
2. 
   hisobotdavridaolinganbarchadaromadlarnixarajatlardanortishi;
   
3. 
   maxsulotishlabchiqarishniko‘payishitufayliolingandaromad;
   
4. 
   maxsulot sotishni ko‘payishi natijasida korxonaning hisob-kitobschetidagi mablag‘larningko‘payishi deb,e’tirofetiladi.
   

9. 
   Hisobvaraqlarrejasidegandanimanitushunamiz?
   

1. 
   hisobvaraqlarningiqtisodiymazmunigako‘rabirtizimgasolinganro‘yxati;
   
2. 
   hisobvaraqlardamuomalalarniaksettirishrejasi;
   
3. 
   hisobvaraqlarniaktivvapassivhisobvaraqlargabo‘lishrejasi;
   
4. 
   hisobvaraqlardaaksetadiganmuomalalarningrejasi.
   

10. 
    Sintetikschyotlarqandayma’lumotlarniberadi?
    

1. 
   mehnato‘lchovidagama’lumotlarni;
   
2. 
   pulo‘lchovidagama’lumotlarni;С)naturao‘lchovidagama’lumotlarni;
   

D)xo‘jalikmablag‘larivamuomalalarixaqidaumumlashtirilganma’lumotlarni.
Testlarbilimnisinovchitarqatmamaterialsifatidatayyorlanadivaishgakirish uchun ariza bergan o‘quvchi-talabalarga tarqatiladi. Har bir testni yechishuchun 1 daqiqadan vaqt beriladi va har bir to‘g‘ri javob bir ball badolanadi. Kimberilgan vaqtdan ertaroq testni yechib toshnirsa, javobiga qarab, keyingi bosqichtopshirig‘i beriladi
Testning yarmini to‘g‘ri yechganlar, keyinga bosqichga o‘tadi. Bu topshiriqham tarqatma material qilib tayyorlanadi va ikkinchi bosqichga o‘tgan o‘quvchi-talabalarga beriladi. Bu topshiriq avvalgiga nisbatan murakkabroq. Har bir fikrgabildirilgan javobni yozish uchun 1 minut vaqt beriladi va to‘g‘ri javob 1 ballbaholanadi.Ishgakiruvchilarbutopshiriqnibajarishgunchaekspertlartanlovkomissiyasiningtestlarjavobigaqo‘yganbaholarito‘g‘riliginitekshirishadi.
Ikkinchi bosqichda quyidagi topshiriq beriladi.2-tarqatma material
Tanlovdaqatnashuvchilaruchun2-topshiriq.
Quyidagibildirilganfikrlarnidiqqatbilano‘qing.Ularnito‘g‘riyokinoto‘g‘riliginiko‘rsating.Fikringazning isbotini yozibbering.
Balans-o‘lchovdeganma’nonibildiradi.
Buxgalteriyahisobidaikkiyoqlamayozishdeb,xo‘jalikmuomalalarinatijasidavujudgakeladigan,iqtisodiyaloqalarnihisobvaraqlarorqalio‘zaroaloqadorholda aks ettirishusuliga aytiladi.
Ikkiyoqlamayozuvorqalihisobvaraqlaro‘rtasidagio‘zarobog‘lanishnibelgalashhisobvaraqlarninazoratqilish deyiladi.
Hisobvaraqlarning debeti va kreditida muomala summasining ko‘rsatilishibuxgalteriyaprovodkasidebataladi.
Buxgalteriyahisobidaiqtisodiymuomalalarnihisobvaraqlardaaksetishio‘zaro aloqadorlikniifodalaydi.
Ikkiyoqlamayozuvorqalihisobvaraqlaro‘rtasidagio‘zarobog‘lanishnibelgalashbuxgalteriya provodkasi deyiladi.
Bajarilganmuomalaningbirhisobvaraqningdebetida,ikkinchihisobvaraqningkreditidaifodalanishioddiybuxgalteriyaprovodkasideyiladi.
Hisobvaraqlar bu buxgalteriya hisobining asosiy elementlaridan bo‘lib, ularhisob-kitobni,nazoratniosonlashtiradi.Xo‘jalikfaoliyatidagimuomalalar,mablag‘larharakati,ularning manbalariniaksettiradi.
Hisobvaraqlar bo‘yicha yozuvlar yakunlari saldo (qoldiq) deb ataladi.Buxgalteriyabalansigamuvofiq hisobvaraqlarikkigabo‘linadi.
Aktiv hisobvaraqlar deb, mablag‘larning kelib chiqishi manblarining holativaharakatinihisobgaoladiganhisobvaraqlargaaytiladi.
Murakkabbuxgalteriyaprovodkasideyilgandabirdanigabirnechahisobvaraqlarkreditlanib,bittasidebetlanishitushuniladiyokiteskarisi.
Ikkinchitopshiriqnimuvaffaqiyatlibajarganlarnavbatdagi3-bosqichgao‘tishadi.Uchinchibosqichdagitopshiriqmurakkabroqtuziladi.Undaataylabxatoga yo‘l qo‘yilgan. Uni bajarish avvalgilariga qaraganda chuqurroq bilim talabetadi.

Tanlovdaqatnashuvchilaruchun3-topshiriq
1.Aktivhisobvaraqchizmatarzidaquyidagichaifodalangan
Debet Aktivhisobvaraq Kredit
Oyboshidagi saldo	Mablag‘larningko‘payishi
Mablag‘larningkamayishi	Oyoxiridagi saldo.
Oyoxiridasaldoningberilishi to‘g‘rimi? Hisobvaraqni tuzi- lishi to‘g‘ri bo‘lsa, to‘g‘riligini isbotlang, xato bo‘lsa,xatolarini ko‘rsating.
2.Aktivhisobvaraqlardanbiri50kassadagipulmablag‘larininghisobvaraqlari.Odatda,ko‘proq milliy valyutadagi pul mablag‘lari operatsiyalari amalga oshiriladi. Yuqoridagamisolimiz bo‘yicha oyning boshidagi saldo 50 ming so‘m desak oy davomida bir nechamarta xisob-kitob schyotidan kassaga pul tushdi: 500 ming so‘m, 200 ming so‘m, 300ming so‘m, shu bilan birga kassadan xodimlarga 300 ming so‘m, ishchilarga 600 mingso‘m ish xaqi to‘landi, desak ana shu operatsiyalar bu hisobvaraqda qanday aks etishiniko‘rsating.Oyoxiridagisaldoni aniqlang.Yuqoridagachizmadako‘rsatilgani bo‘yicha saldonixisoblasakjavobiqandaybo‘lishi mumkin? To‘g‘rijavobniko‘rsating.
(Asosiydiqqatni shu hisobvaraqqaqarating, boshqahisobvaraqlarbilanbog‘lanishni tahlilqilmang.)

2-chizma:Tanlovdaqatnashuvchilaruchun3-topshiriq.

• 
  topshiriqnibajarishuchun10daqiqavaqtberiladi.
  
• 
  bajarilganoperatsiyalarnihisobschyotlaridato‘g‘riaksettirish2ball;
  
• 
  debetvakreditbo‘yichaoborotlarnito‘g‘rihisoblash2 ball.
  
• 
  oyoxiridagisaldonito‘g‘rianiqlash2ball;
  

Javoblarni berilgan aktiv hisobvaraqning debeti va kredit hamda saldosidaifodalanishi bilan taqqoslash asosida chiqarilgan xulosaning javobi to‘g‘ri bo‘lsa 2ball.
Shunday qilib, to‘planishi mumkin bo‘lgan maksimal ball 32 ball. Tanlovda1-3o‘rinolgantalabalar ishgaqabulqilinadi.
Tanlovkomissiyasia’zolarigavaekspertlargaballnio‘qituvchi,ularnijavoblarnitekshirishbo‘yichaxatoqilganlarmiyokiyo‘qligigaqarabqo‘yadi.Buning uchun har bir tanlov va ekspert komissiyasi a’zosi tanlov ishtirokchilarijavobini tekshirishkerak.
Kichikguruhbo‘lib,birgalikdabir-birlarigayordamberib,topshiriqnibajarishadi.
Yetarlidarajadaballto‘playolmaytanlovdanchiqibketganquyidagichizmada passiv hisobvaraqlarda oy davomida bajarilgan opreatsiyalarni hisobgaolib,oyoxiridagi saldonianiqlash sxemasiniko‘rib chiqadi.
Noto‘g‘ri.Ikkiyoqlamayozuvorqalihisobvaraqlaro‘rtasidagao‘zarobog‘lanishnibelgilashhisobvaraqlarkorrespondensiyasideyiladi.Birhisobvaraqning debeti va ikkinchi hisobvaraqning kreditida ifodalanishi orqali buhisobvaraqlarbir -biribilanbog‘lanadi.
To‘g‘ri.Xo‘jalikmuomalalariprovodkaorqalitegishlidebetlanuvvakreditlanuvchihisobvaraqlardamuomalasummasiko‘rsatiladi,ya’nirasmiylashtiriladi.Ular birlamchixujjatlarasosidatuziladi.
To‘g‘ri. Ana shu aloqadorlikni aks ettirish usuli ikki yoqlama yozish debataladi. Chunki bu muomalalar bir hisobvaraqning debetida, ikkinchisining esakreditidaaksetadi.
Noto‘g‘ri.Hisobvaraqlaro‘rtasidagao‘zarobog‘lanishnibelgilashhisobvaraqlarkorrespondensiyasideyiladi.Ya’ni,bajarilganmuomalalarqaysi
hisobvaraq debetida va qaysi birining kreditida ifodalanishi aniqlanadi. Masalan,ishchilarga ish haqi kassadan iyun oyi uchun 1 million so‘m to‘lanadi. Demakbunda5010kassa-Milliyvalyutadagipulmablag‘lariva6710-Ishchivaxizmatchilargaishxaqiyuzasidanqarzlarhisobvaraqlarinio‘zarobog‘lanishi,ya’nihisobvaraqlarkorrespondensiyasinihosilqiladi.
To‘g‘ri.Chunkibirmuomalasummasiikkitahisobvaraqdaaksetayapti,undaxechqandaymurakkablikyo‘q.
To‘g‘ri.Maxsulotishlabchiqarish,ishbajarish,xizmatko‘rsatishdagimuomalalarni hisobvaraqlarsiz olib borib bo‘lmaydi. Umuman olganda, xozirgibuxgalteriya hisobini hisobvaraqlarsiz tasavvur xamqilib bo‘lmaydi. Buxgalteriyaob’ektiningharbirturi uchun alohida hisobvaraq ochiladi.
Noto‘g‘ri. Hisobvaraqlar bo‘yicha ikki yoqlama yozuv yakunlari oborotlardebataladi.Debetvakreditoborotlario‘rtasidagitafovutesasaldodebataladi.
To‘g‘ri.Ularaktivvapassivhisobvaraqlargabo‘linadi.
Noto‘g‘ri.Aksincha.Mablag‘larningkelibchiqishmanbalariniholativaharakatinihisobgaoladiganhisobvaraqlarnipassivhisobvaraqlardebaytiladi.Aktivhisobvaraqlaresaxo‘jalikmablag‘lariholativao‘zgarishinihisobgaoladi.
Noto‘g‘ri.Birmuomaladabittahisobvaraqdebetlanib,birnechtasikreditlansa,birhisobvaraqkreditlanibbirnechahisobvaraqdebetlanishitushuniladi.Boshqachabajarilganoperatsiyalarnoto‘g‘rihisoblanadi.

Topshirqlarningjavoblari:

Birinchitopshiriqningjavoblari:

1.A);2.B); 3.D);4.C);5.C); 6.D);7.C);8.B); 9.A);10.D);

Ikkinchitopishriqningjavobi:

1.Noto‘g‘ri. Balanslotinchabis-ikki, banx-«tarozi pallasi»so‘zlaridantarkibtopganbo‘lib«ikkipalla»deganma’nonianglatadi,tenglik muvozanattushunchasisifatidaishlatiladi.

2.To‘g‘ri.Ikkiyoqlamayozuvbuxgalteriyahisobiningasosiyqoidalaridanbiribo‘lib,barchaxo‘jalik muomalalaribirhisobvaraqdebetidaayni vaqtda boshqahisobvaraq kreditida tengsummadaaks

3-chizma:1-2 topshiriqlarningjavoblari.

3. 
   topshiriqningjavobi:
   

Hisobvaraqdagiayrimyozuvlarchizmadanoto‘g‘riaksettirilgan.
Bular: 1. Debetda mablag‘larning kamayishi emas, ko‘payishi deb yozilishikerak. Mablag‘larning kamayishi, aksincha hisobvaraqning kreditida aks etadi. Oyoxiridagi saldo ham debetida hisoblanadi. Chunki u aktiv hisobvaraq. Bajarilganoperatsiyalarbo‘yichayozuvlarnito‘g‘riaks ettirsak uquyidagichabo‘ladi.

• 
  Aktivhisobvaraq
  
• 
  Mablag‘larningkamayishi
  
• 
  Oyboshidagisaldo,mablag‘larningko‘payishi
  
• 
  Oyoxiridagasaldo
  

2.Aktivhisobvaraqkassadagipulmablag‘,5010-milliyvalyutadagipulmablag‘lari bo‘yicha bajarilgan operatsiyalar asosida oy oxiridaga saldoni topishuchun debetbo‘yichavakreditbo‘yichaoborotlarnihisoblashimizkerak.
D-t 5010 Milliy valyutadagi pul mablag‘lari, 500 ming so‘m.K-t 5110 Hisob - kitob schyoti, 500 ming so‘m Ikkinchi marta:D-t5010Milliyvalyutadagipulmablag‘lari,200mingso‘m.
K-t5110Hisob -kitobschyoti,500mingso‘m
D-t5010Milliyvalyutadagipulmablag‘lari,300mingso‘m.K-t 5110 Hisob-kitobschyoti,300mingso‘m
Kassadan xodimlarga ish xaqi berilganda, 6710 Xodimlar bilan ish xaqibo‘yichahisob-kitoblarschyotibilanbog‘lanadi.Kassadagipulkamayadi.Xodimlabo‘yicha hamkamayadi.
Uholda:
K-t 5110 Milliy valyutadagi pul mablag‘lari, 300 ming so‘mD-t 6710 Xodimlar bilan ish xaqi bo‘yicha hisob - kitoblar,Ikkinchi marta:
K-t 5110 Milliy valyutadagi pul mablag‘lari, 600 ming so‘mD-t 6710 Hisob-kitobschyoti,600mingso‘m
Aktiv hisobvaraqlar bo‘yicha oy oxiridaga saldoni topish uchun oyboshidagi qoldik (saldo) schyotining debet oboroti (Od-t) qo‘shilib, kredit
oborotini (Ok-t) ayiramiz. Agar raqamlarni qo‘yib hisoblasak aktiv hisobvaraqlarnioyoxiridagisaldosiniyuqoridaginoto‘g‘richizmabo‘yichaaniqlayolmasligimizgaqat’iyishonch hosilqilishimizmumkin.
Yetarlidarajadaballto‘play,olmaytanlovdanchiqibketganlaruchunberilgan topshiriqning javobi: Chizmada oy davomida bajarilgan opreatsiyalarnihisobga olganholdapassivhisobvaraqlarning oy oxiridaga saldosinihisoblashmodelinoto‘g‘riko‘rsatilgan.Passivhisobvaraqlardamablag‘larningmanbalariholativaharakatihisobgaolinadi.Shuninguchunmablag‘laremas,balkimablag‘larmanbayiningko‘payishidebyozilishi kerak.
Passivhisobvaraqlardadebetdamablag‘larmanbayiningkamayishi,aksincha, kreditda mablag‘lar manbayining ko‘payishi yuz beradi. Shuning uchunularningo‘rninialmashtirishlozim.Saldoto‘g‘riyozilgan.
O‘quvchi-talabalarularnio‘zjavoblaribilansolishtiradilar.So‘ngramuhokamaqilishboshlanadi.
Qandaymetodniqo‘llabdarso‘tishdanqat’iynazar,to‘g‘rijavobnishunchakiaytibquyishyetarliemas.Asosiysi,javobnimuxokamaqilib, nimasababdan aynan shu javob to‘g‘ri ekanligini talabaiing ongiga etkazishdir. Anashundagina talaba o‘rganayotgan mavzuni puxta o‘zlashtiradi va darsdan qo‘yilganmaqsadgaerishadi.
Modellashtiruvchio‘yinlardahamo‘yinnitugatgach,natijasimuhokamaqilinishi zarur. Muhokama oxirida barcha qatnashchilarga berilgan ballar e’lonqilinadi.O‘qituvchibarchaishtirokchilargao‘yindaqatnashganlariuchunminnatdorchilikbildiradivakelgusidarsningmavzusivaundaqo‘llaniladiganmetodlare’lonqilinadi.
Aytib o‘tish joizki modellashtiruvchi o‘yin metodini qo‘llashda afzallikningeng ko‘zga ko‘ringan tomoni shuki, unda barcha talabalar bevosita darsda ishtiroketadilarva darssamaradorligioshishiga erishiladi.<sup>20





20</sup>AzizxodjaevaN.N.“Pedagogiktexnologiyalarvapedagogikmahorat”.-T.:Moliya,2003.-192 b.