O’zbekiston respublikasi оliy va o’rta maxsusтa’lim vazirligi тоshkent davlat iqtisodiyot universiteti

5-rasm. Iste’molchi daromadiga bog’liq holdagi narx mukammal diversifikatsiyalash kelgan qo’shimcha foydaning chizmasi.

5-rasmda birinchi birlik maxsulot uchun chegarali daromad eng yuqori, chegarali harajatlar esa eng past bo`lgan. Har bir qo`shimcha maxsulot birligining cheklangan daromadi pasayadi, cheklangan harajatlar esa ortib boradi. Shuning uchun firma umumiy hajmi Q* maxsulot ishlab chiqaradi, bunda chegarali daromad chegarali harajatlarga teng bo`ladi. Maxsulotni Q* dan ko`p bo`lgan har qavday miqdorda ishlab chiqarish chegarali harajatlarni chegarali daromadtsan oshirib yuborgan va shunday qagsib, foydani pasaytirgan bo`lar edi. Jami foyda har bir sotilgan maxsulot birligi keltiradigan barcha foyda summasi bo`lib 2-rasmdagi chegarali daromad egri chizigi bilan chegarali harajatlar egri chizig`i orasidagi chiziqlar tortilgan yuzada ifoda etilgan. o`rtacha daromad chizigi bilan haridorlar tulaydigan narx R* oraligida bo`lib, u yuqorida uchburchak shaklida tasvirlangan.

Agar firma narxning mukammal diversifikatsiyasiga qo`l ursa, unda nima bo`ladi? Har bir haridor uchun u tulay oladigan narx belgilanar ekan, chegarali daromad egri chizigi endi firmaning qancha maxsulot ishlab chiqarish haqidagi qaroriga bogliq emas. Buning urniga har bir qo`shimcha maxsulot birligini sotishdan kelgan qo`shimcha daromad narx funktsiyasining uzginasi bo`ladi, bu narxga binoan esa tovarga pul tulanadi va natijada chegarali daromad egri chizigi talab egri chizigiga mos keladi. Biroq, narx diversifikatsiyasi harajatlar tarkibiga har bir qo`shimcha birliqaagi maxsulotni chiqarish harajati chegarali harajatlar egri chizishchda ifodalanadi. Demak har bir qo`shimcha maxsulotni ishlab chiqarish va sotish keltirgan foyda endilikda talab bilan chegarali harajatlar o`rtasidagi farqaan iborat bo`ladi. Talab chegarali harajatlardan qancha ortiq bo`lsa, firma ishlab chiqarishni shungacha kengaytirib foydani oshirishi mumkin. Firma ishlab chiqarish hajmi Q** ga erishmaguncha shunday qaladi ham. Ishlab chiqarish hajmi Q** ga etganda talab chegarali harajatlarga teng bo`ladi va ishlab chiqarishni yanada ko`paytirish foydani keskin kamaytirib yuboradi. Jami foyda endiliqaa talab egri chiziga bilan chegarali harajatlar egri chiziga orasidagi yuzaga teng bo`ladi. 2-rasmga qaraydigan bo`lsak jami foytsa ancha ko`paydi. (Narxni diversifikatsiyalash keltirgan qo`shimcha foyda chiziqaar tortilgan yuzaning ung tomonida kursatilgan). Shuni aytish joizki, xdr bir haridor uchun u tulashga tayyor narx belgilanganligi sababli firma Biroq firma har bir haridor uchun alohida narx belgilay olishi amri mahol. (Bu tovarning fakat bir necha haridori bo`lgandagina mumkin). Birinchidan, firma odatda har bir haridor uchun rezervlangan narx qanday bo`lishini bilmaydi.

Ikkinchvdan, agar firma har bir haridordan tovarga qancha pul tulashga tayyor ekanligini undan suragan taqairda ham vijdonan to`g`ri javobni ola bilmas edi.

Haridorning tovarni kimmat bo`lmagan narxda olishga tayyor ekanligini bayon etishi uning manfaatlariga mos keladi. (Haridor shunday qapsa tovarga past narx kuyishadi). Amalda narxning mukammal diversifikatsiyasi deyarli mumkin bo`lmaydi. Biroq, gohida firmalar uz haridorlari uchun zabiralangan narxni hisoblash asosida turli narxlarni belgilab, ideal diversifikatsiyani amalga oshirishi mumkin. Bu shifokorlar, yuristlar, buxgalterlar yoki arxitekgorlar kabi mutaxassislar uz h bo`lib, uz mijozlarini yaxshi bilgan taqdirdagina bo`lishi mumkin. Shunday bo`lganda bo`lg`usi mijozlar harid imkoniyatini baholashi va differentsiyalashgan (farklangan) xizmat hakini o`rnatishi mumkin.

Masalan shifokor daromadi past, bemordan kam haq olishga rozi bo`ladi, chunki uning imkoniyatlari oz. Ammo u daromadi ko`p va katta miqdordagi pulga sugurtalangan kishidan ko`p pul talab qalishi mumkin. Buxgalterni olsak u o`z mijozi uchun daromad soligi tulash xususida hisobot to`zishni tugallagan bo`lsa, eng kulay ahvolda bo`ladi, chunki u mijoz xizmati uchun qancha pul tulay olishini aniqoq belgilashi mumkin. 5-rasm shunday diversifikatsiyani namoyish etadi. Narx bozor sharoitida shakllanganda edi, u R4 darajasida o`rnatilgan bo`lar edi.

Buning urniga oltita har xil narx belgilanib, ulardan eng kami bo`lgan R6 chegarali harajatlar talab egri chizishni kesib utgan erda joylashgan. Shunday vaziyatda R4, ga teng va undan yuqori narxda pul tulashga kshchir bo`lmagan haridorlar yutib chiqatsilar, chunki ular har xolda tovarni harid etib, hech bo`lmaganda qanday diversifikatsiyasi etarli miqdordagi yangi haridorlarning bozorga kirib borishiga imkon bersa, yalpi farovonlik ortadi va shunday qalib ishlab chiqaruvchi ham, Ham yutuqaa erishadi. biz shuni bilamizki, ishlab chiqarishning umumiy hajmi har bir nav maxsulotni sotishdan keladigan chegarali daromad uni ishlab chiqarishning chegarali harajatlariga teng bo`l bo`lishi kerak.

Agar bu tenglikka erishilmasa, firma uz foydasini jami ishlab chiqarish hajmini oshirish yoki qstsartirish (va shuningdek har ikkala navli maxsulot narxini oshirish yoki kamaytirish) xisobidan maksimumlashtirishi mumkin. Masalan, aytaylik har bir nav tovardan kelgan chegarali daromad bir xil, lekin chegarali daromad chegarali harajatlardan ko`p. Shunday bo`lganda firma ishlab chiqarishning jami hajmini oshirgan xolda uz foydasini ko`paytirishi mumkin bo`ladi. Bu har ikkala navli maxsulot narxini tushiradi va shu sababli har bir navdagi maxsulotni sotishdan tushgan chegarali daromadlar kamayadi (lekin ular uzaro tenglashadi) va chegarali harajatlar darajasiga kelib kol ad i (bu harajatlar ishlab chiqarish jami hajmi ortishi bilan usib boradi)

Hozirda iqtisodiyot nazariyasiga oid ko’’lab darslik va o’quv qo’llanmalarda bozor talabining shakllanishi va namoyon bo’lishini iste’molchining hatti-harakati orqali tushuntirishga harakat qilinmoqda. Bunda oldindan g’arb adabiyotlarida mavjud bo’lib kelgan turli nazariyalardan foydalanib, iste’molchi hatti-harakati nazariyasi alohida yo’nalish sifatida bayon etilmoqda.¹ Talabalarni mazkur nazariyaning mohiyati bilan tanishtirish maqsadida uning asosiy tushunchalarini ko’rib chiqamiz.

Iste’molchining bozordagi hatti-harakati so’nggi qo’shilgan naflilik nazariyasi hamda iste’molchi tanlovi nazariyasi orqali izohlanadi. Co’nggi qo’shilgan naflilik nazariyasining mazmuni bilan IV-bobda batafsil tanishib chiqqan edik. Bu nazariya yordamida iste’molchining manfaati nuqtai-nazaridan uning afzal ko’rishi qoidalari bayon etiladi.

Agar naflilikka iste’molchi o’lchami bilan qaralsa, u iste’molchining biron-bir ne’matni iste’mol qilishidan olinadigan qoniqishni anglatadi. Iste’molchi tomonidan o’zi uchun turli tovarlarning naflilik darajasining baholanishi iste’molchining afzal ko’rishi deyiladi.