O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

4.1-rasm. Infilatsiya darajasiga ta‘sir qiluvchi ichki va tashqi 
iqtisodiy shart-sharoitlar 

---

50 
Kutilayotgan 
inflyatsiya
sharoitida 
daromad 
oluvchi 
inflyatsiyaning u olayotgan daromadga ta‘sirini kamaytirish, ya‘ni real 
daromadi darajavsini saqlab qolish chorasini ko‗radi.
Bu uchun Fisher tenglamasidan foydalanish mumkin: 
i = r + 

kut., bu yerda i-nominal foiz stavkasi; r- real foiz 
stavkasi;

kut- kutilayotgan infnflyasiya darajasi. 
Inflyatsiya sur‘ati 10 foizdan oshganda Fisher tenglamasi quyidagi 
ko‗rinishni oladi:
i - 

kut. 
r = -----------
1+ 

kut. 
 
Kutilmagan inflyatsiya
daromadlarni debitorlar va kreditorlar 
o‗rtasida kreditorlar foydasiga qayta taqsimlaydi. Shuningdek 
kutilmagan inflyatsiya daromadlarni qayd qilingan daromad oluvchilar 
va qayd qilinmagan daromad oluvchilar o‗rtasida keyingilari foydasiga 
qayta taqsimlaydi. Talab va taklif inflyatsiyasini qat‘iy chegaralash 
qiyin. Ba‘zida bu ikki turdagi inflyatsiya bir-biri bilan qo‗shilib ketadi. 
Masalan, talab inflyatsiyasi sharoitida yollanma ishchilar kutilayotgan 
inflyatsiya darajasini e‘tiborga olib ish haqlari oshirilishini mehnat 
shartnomalariga kiritadilar. Bu esa mahsulot tannarxini oshirib taklif 
inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. Tovarlar taklifning kamayishini 
kuzatayotgan 
iqtisodiy 
agentlar 
pul 
mablag‗larini 
tovarlarga 
aylantirishga shoshadilar. Bu holat talab inflyatsiyasi ko‗rinishini 
keltirib chiqaradi. Bunday ketma-ketlik oxir-oqibat giperinflyatsiyani 
keltirib chiqarishi mumkin. Giperinflyatsiya boshqarib bo‗lmaydigan 
inflyatsiya jarayoni bo‗lib, ishlab chiqarish va bandlik darajalariga 
halokatli ta‘sir ko‗rsatadi. Yillik sur‘ati bir necha o‗n yoki yuz foizni 
tashkil etgan inflyatsiya pul tizimining boshlanayotgan yoki 
kuchayayotgan inqirozi belgisidir. Giperinflyatsiya uning halokatini, 
butun bozor mexanizmi falajlanishini anglatadi. Giperinflyatsiyaning 
rasmiy mezoni amerikalik iqtisodchi Fillipp Kegan tomonidan kiritilgan. 
F. Kegan giperinflyatsiyaning boshlanishi deb baholarning birinchi bor 

---

51 
50% dan oshgan oyni, tugallanishi deb esa baholarning o‗sishi bu 
sur‘atdan pasaygan va shundan so‗ng kamida bir yil davomida undan 
oshmagan oydan oldingisini hisoblash kerak deb taklif qilgan.
Giperinflyatsiya sharoitida pul o‗zining qiymat o‗lchovi va almashinuv 
vositasi singari funksiyalarini bajarolmay qoladi. Normal iqtisodiy 
munosabatlar buziladi. Mablag‗lar ishlab chiqarishga emas, balki tovar-
moddiy boyliklari jamg‗arishga yo‗naltiriladi.