O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

O‗z-o‗zini tekshirish va muhokama uchun savollar 
1. Bozor sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish 
zarurati nima sabab bo‗ldi? 
2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish subyektlari, 
ob'ektlari va maqsadlari qanday? 
3. Ma'muriy tartibga solish usullari iqtisodiy usullardan nimasi 
bilan farq qiladi? 
4. Dasturlash va davlatni rejalashtirish o‗rtasidagi farq nimada? 
Iqtisodiy dasturlarning turlarini ayting. 
5. Maqsadli dasturlar nima? 

---

178 
6. Ijtimoiy siyosat nima? 
7. "Tiriklik maoshi" tushunchasining tushunchadan farqi nimada? 
"Ratsional iste'mol darajasi"? 
8. "Qashshoqlik" nima? Qashshoqlikning asosiy shakllari qanday? 
9. "Inson taraqqiyoti indeksi" ni qanday tushunasiz? 
10. Nominal va real daromad nima? 
11. "Lorents egri chizig‗i" nimani ko‗rsatadi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

179 
XIV BOB. XALQARO SAVDO NAZARIYASI 
14.1. Merkantilistlar va fiziokratlarning xalqaro savdo 
konsepsiyalari 
Xalqaro savdo dunyoning turli mamlakatlarining tashqi savdosi 
majmui sifatida jahon bozori (XVI-XVIII asrlar) va xalqaro mehnat 
taqsimotining paydo bo‗lishi asosida vujudga keldi. Xalqaro savdoning 
rivojlanishi kapitalistik ishlab chiqarish usulining shakllanishi bilan 
chambarchas 
bog‗liqdir. 
Feodal 
ishlab 
chiqarish 
uslubining 
parchalanishi va Evropada jahon bozorining paydo bo‗lishi davrida 
nazariy iqtisodiy tushunchalar vujudga kela boshladi va rivojlana 
boshladi. Birinchi maktab merkantilizm edi. 
Merkantilizm:
1) burjua siyosiy iqtisodining birinchi maktabi, 
savdogarlar tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy siyosatni nazariy 
jihatdan asoslashga urinish; 2) iqtisodiy hayotga davlatning faol 
aralashuvi bilan tavsiflangan dastlabki kapitalizm davridagi iqtisodiy 
siyosat. 
Dastlabki merkantilizm (XV asrning oxirgi uchdan bir qismi - XVI 
asr o‗rtalari) vakillari Uilyam Stafford (Angliya), De Santis, G. Skaruffi 
(Italiya) edi. Dastlabki merkantilizmning asosiy ta'minoti pul balansi 
nazariyasi bo‗lib, u pulni boyligini ko‗p jihatdan qonunchilik asosida 
oshirishga qaratilgan siyosatni asoslab berdi. Mamlakatda pulni saqlash 
uchun uni chet elga eksport qilish taqiqlangan edi; sotishdan tushgan 
barcha pullar, chet elliklar mahalliy mahsulotlarni sotib olishga 
sarflashlari kerak edi. 
Kechki merkantilizm (XVI asrning ikkinchi yarmi - XVII asrda 
gullab-yashnagan) o‗zining iqtisodiy siyosatining markaziga faol savdo 
balansini qo‗ydi, bu esa o‗z mamlakatining tayyor mahsulotlarini 
eksport qilish va vositachilik savdosi orqali ta'minlandi, shu tufayli pulni 
chet elga olib chiqishga ruxsat berildi. Asosiy nazariyotchilar T. Mayn 
(Angliya), A. Serra (Italiya), A. Montkretien (Frantsiya) edi. Kechki 
merkantilizm quyidagi tamoyilni ilgari surdi: bir mamlakatda arzonroq 
sotib oling, boshqasida esa qimmatroqqa soting. 

---

180