O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus vazirligi ’ samarqand davlat universeteti

12.6. Aholini ijtimoiy himoya qilish

Bozor munosabatlari mehnat qilish, daromad olish, o’qish huquqini kafolatlamaganligi va nogironlar, kam ta'minlangan nafaqaxo’rlar va boshqa toifadagi fuqarolarni ijtimoiy himoya qilishni ta'minlamaganligi sababli, daromadlarni taqsimlash va muhtojlarga ijtimoiy ta'minot tizimini yaratishda davlatning aralashuvi talab etiladi.

Agar daromadlarning funktsional taqsimoti ishlab chiqarish omillariga egalik qilishga asoslangan bo’lsa, daromadlarni shaxsiy taqsimoti davlat hokimiyati tomonidan amalga oshiriladi.
Mamlakatda daromadlarni qayta taqsimlashning asosiy vositasi davlat byudjeti bo’lib, u aholini ijtimoiy ta'minlash mexanizmi mavjudligini nazarda tutadi. Davlatning ijtimoiy siyosati orqali amalga oshiriladigan aholini ijtimoiy himoya qilishda ikkita usul qo’llaniladi: ijtimoiy himoya va ijtimoiy kafolatlar.
Ijtimoiy himoya - jamiyatning barcha a'zolarining ijtimoiy zaruriy moddiy va ijtimoiy holatini ta'minlash bo’yicha davlatning choralari. Bu shuni bildiradiki:
malakali mehnatni ko’paytirish:

• 
  mehnatga layoqatli jamiyat a'zolarining mehnat qilish qobiliyatini ro’yobga chiqarish uchun sharoitlarning mavjudligi;
  
• 
  yangi ish o’rinlari yaratish va o’zlarini ishsiz deb topgan ishchilarni qo’llab-quvvatlash va boshqalar.
  

Ijtimoiy kafolatlar - bu jamiyatning har bir a'zosi oldidagi zaruriy ehtiyojlarini qondirish majburiyatlari. Ular quyidagilarni anglatadi:

• 
  umumiy mavjudlik va bepul ta'lim;
  
• 
  mehnat qobiliyatini amalga oshirish bilan bog’liq jamiyatning kafolatlari;
  
• 
  majburiy mehnatga yo’l qo’ymaslik kafolatlari va boshqalar.
  

Davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda ikkita yondashuv qo’llaniladi.
Ijtimoiy yondashuv jamiyat o’zining har bir a'zosiga kambag’allik chegarasidan pastga tushishiga yo’l qo’ymaydigan daromad darajasini kafolatlashi shart deb taxmin qiladi. Bozor yondashuvi jamiyatning
168
faqat uning har bir a'zosi uchun iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishi va daromad keltirishi uchun shart-sharoit yaratish majburiyatini nazarda tutadi.
Davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda ikkala yondashuvning asosiy ko’rsatkichlari aholi turmush darajasining ko’rsatkichlari bo’lib, ular quyidagilarni o’z ichiga oladi:

• 
  yalpi ichki mahsulot va milliy daromaddagi iste'mol fondining ulushi;
  
• 
  aholi jon boshiga iste'mol fondining, yalpi ichki mahsulotning va milliy daromadning mutlaq hajmlari;
  
• 
  mehnatga layoqatli aholining ish bilan bandlik darajasi;
  
• 
  mehnat va ishlab chiqarish sharoitlari;
  
• 
  sog’liqni saqlash, ta'lim, madaniyat, aholining ko’payishi va umr ko’rish davomiyligi;
  
• 
  qulay uy-joylar va kommunal xizmatlar bilan ta'minlash darajasi;
  
• 
  odamlar ekologik muhitining holati va boshqalar.
  

Davlat ijtimoiy siyosatining xususiyatlari qanday? Ushbu xususiyatlar namoyon bo’ladi:

• 
  aholisining qashshoqlik ko’lamini kamaytirishda;
  
• 
  mehnatga layoqatli aholining ommaviy ishsizligini kamaytirishda;
  
• 
  iqtisodiyot barqaror rivojlanib borishi bilan aholining turmush darajasi va sifatini yaxshilash asoslarini yaratishda.
  

Dunyoning barcha mamlakatlarida "ijtimoiy xavfsizlik" atamasi keng tarqalgan. Biroq, uning talqini juda boshqacha. Qo’shma Shtatlarda bu faqat qarilik pensiyalariga taalluqlidir. Buyuk Britaniyada bu pul mablag’lari tizimini o’z ichiga oladi, Evropada bu pul mablag’lari va sog’liqni saqlash, Rossiyada bu keksa yoshdagi, kasallik, to’liq yoki qisman nogironlik, boquvchisini yo’qotgan va shuningdek, bolali oilalar. Shunday qilib, mamlakatimizda "ijtimoiy xavfsizlik" tushunchasi juda keng talqin qilingan.

169
Dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida davlat ijtimoiy ta'minoti tizimi aholini ijtimoiy himoya qilish mexanizmida markaziy o’rinni egallaydi, bu ijtimoiy sug’urtaning nodavlat shakllarini, xususiy xayriya va boshqalarni o’z ichiga oladi.