|
1000 ichida qoshish va ayirish quyidagi tartibda qaraladi:
1) qo‗shish yig‗indiga sonni qo‗shish qoidasi, ayirish yig‗indidan sonni ayirish
qoidasiga asosan bajariladigan hollar:
480+10, 480+200, 270-40, 860-500, 300-50;
2) qo‗shish songa yig‗indini qo‗shish,ayirish sondan yig‗indini ayirish qoidasiga
asosan bajariladigan hollar:
500+140, 360+220, 80+40, 280+40, 280+140, 500-230, 670-350, 520-50,
520-250;
Bir vaqtning o‗zida hisoblash bilan usullar bo‗yicha o‗xshash bo‗lgan
qo‗shish va ayirish hollarini o‗rganish usullari, shuningdek, qoidalarni taqqoslash
imkonini beradi. 100 ichida qo‗shish va ayirishga doir ko‗rsatilgan qoidalarni
tadbiq etish sonni xona yoki qulay qo‗shiluvchilar yi`g‗indisi ko‗rinishiga
keltirishni yaxshi bilishni talab qiladi, shuning uchun amallar ustida ishlash
davomida no‗merlashga doir tegishli topshiriqlarga og‗zaki mashqlarni kiritish
zarurdir.
Birinchi bosqichda yig‗indiga sonni qo‗shish va yig‗indidan sonni ayirishga
asoslangan usullar qaraladi. Shuning uchun ishni bu qoidalarni va no‗merlashni
bilishga asoslangan qo‗shish hamda ayirish hollarini takrorlashdan keyin mustaqil
bajarishlari mumkin. Bolalar mustaqil ishni bajarishda ko‗rsatma–qo‗llanmalardan,
masalan, kvadratlar va tasmalardan foydalanishlari qulay, chunki bunda misollar
yechimining yozuvini bexato yozishga imkon yaratiladi.
44
480+10= (400+80) +10=400+ (80+10) =490;
480+200= (400+80) +200= (400+200) +80=680;
Bolalar bu usullar nimasi bilan o‗xshashligini va nimasi bilan farq qilishini,
nima uchun birinchi misolda 80 ga qo‗shganini, ikkinchi misolda esa 400 ga
qo‗shganini tushuntirish kerak (o‗nlarni o‗nlarga, yuzlarni yuzlarga qo‗shish
qulayroq). Shu darsni o‗zida oldingi hollari bilan taqqoslab ayirishga doir quyidagi
misollar yechiladi: 270-40, 860-500.
Darslikdan berilgan shunga o‗xshash misollar yechimining yoyib ko‗rsatilgan
shakli avval o‗qituvchi tomonidan ko‗rib chiqilishi, so‗ngra o‗qituvchi rahbarligida
ovoz chiqarib tushuntirilishi kerak. Bolalar bilimini mustahkamlash uchun shu
darsga matnli masalalarni tavsiya qilish mumkin. Bu masalalarga yig‗indiga sonni
qo‗shish va yig‗indidan sonni ayirish qoidalari tadbiq etiladi. Bolalar bu
masalalarni yechar ekanlar yana bir karra yechimining turli usullarining haqiqiy
(real) ma`nosiga ishonch hosil qilishlari kerak.
45
Ikkinchi bosqichda 500+140, 900+120, 260+310, 750-430 kabi qo‗shish va
ayirish hollari qaraladi, hisoblashlarda so‗ngi yig‗indini qo‗shish hamda sondan
yig‗indini ayirish qoidalaridan foydalaniladi.
500+140=500+ (100+40) = (500+100) +40=640
900-120=900-(100+20) = (900-100)-20=790
260+310, 750-430 hollarda yuqoridagi usullardan tashqari, xonalab qo‗shish
va ayirish usullaridan foydalaniladi.
260+310= (200+60) + (300+10) = (200+300) + (60+10) =570
750-430=(700+50)-(400+30)=(700-400)+(50-30)=320
Ko‗rinib turibdiki, bu usullar yig‗indidan yig‗indini ayirish qoidalariga
tayanadi, shuning uchun bu qoidalarni oldindan takrorlash zarur. Boshqa usullar
bilan bir qatorda, xonalab qo‗shish va ayirish usullarini amalda qo‗llash bilan
hisoblash usullari shu qoidalarga asoslangan qo‗shish va ayirishning yozma
usullarini o‗rganishga tayyorgarlik bo‗ladi.
Og‗zaki qo‗shish va ayirish 280+160 va 430-280 ko‗rinishidagi qo‗shish va
ayirishning qiyinroq hollarini yechish bilan tugallanadi.
Ularni tushuntirishda songa yig‗indini qo‗shish (tushuntirishda birinchi
qadam) va yig‗indiga sonni qo‗shish (tushuntirishda ikkinchi qadam) qoidalarni
bilish yetarlidir.
Bunda qo‗shiluvchi sonlardan biri ikki qo‗shiluvchi yig‗indisi ko‗rinishida
yoziladi.
280+160=280+(100+60)=(280+100)+60=380+60=440
bunda barcha tushuntirishlarni to‗la berishga zarurat yo‗q chunki o‗quvchilar
360+160 hol bilan tanish.
1000 ichida og‗zaki ko‗paytirish va bo‗lish ushbu hollar bilan chegaralanadi:
1) yaxlit yuzliklarni bir xonali songa ko‗paytirish va bo‗lish (300*2, 800/4 va
hokozo);
46
2) yaxlit o‗nliklarni bir xonali songa ko‗paytirish va bo‗lish (30*8, 640*8 va
shunga o‗xshash)
3) yuzlardan va o‗nlardan tuzilgan sonni bir xonali songa ko‗paytirish hamda
bo‗lish (130*3, 850/5 va shunga o‗xshash);
Birinchi guruh hisoblash usullari quyidagicha tushuntiriladi:
300*2=3yuz*2=6yuz=600
800:4=8yuz:4=2yuz=200
Ikkinchi guruh hisoblash misollarini yechish yaxlit o‗nliklarni jadvalda
ko‗paytirish va bo‗lishga keltiriladi. Tegishli misollar yechishni ushbu yozuvlar
bilan tushuntirish mumkin:
640:80=? 64 o‗nl:8 o‗nl
8 o‗nl=80 birl 640:80=8
30*8=? 3o‗nl*8=24 o‗nl
24 o‗nl=240 birl 30*8=240
Uchinchiguruhmisollariniyechishjadvaldantashqariko‗paytirishvabo‗lishgakelt
irildi, bundayko‗paytirishvabo‗lishshuguruhyechilishiningasosihisoblanadi:
120*4=12o‗nl*4=48o‗nl=480,
260/2=26o‗nl/2=13o‗nl=130;
Shubilanbirgako‗payuvchinixonaqo‗shiluvchilarigayoyishusulidan,
boshqachaaytganda,
yig‗indinisongako‗paytirishqoidasidan,
shuningdek,
bo‗luvchiniqulayqo‗shiluvchilargayoyishusulidan,
ya`niyig‗indinisongabo‗lishqoidasidanfoydalanishmumkin:
130*5= (100+30)*5=100*5+30*5=500+150=650;
460:2= (400+60):2=400:2+60:2=200+30=230;
250:2= (240+10):2=240:2+10:2=120+5=125.
47
Matematika fanida har qanday amal va ifodaning o‗z qonuniyati mavjuddir.
Har bir qonuniyatni bir tizimga keltirish esa hisoblash usullarini to‗g‗ri qo‗llashni
talab qiladi.
Biz boshlang‗ich sinflarga amallarni og‗zaki bajartirish mobaynida eng avvalo
hisoblash usullaridan foydalanish kerakligini aytib o‗tamiz.
Hisoblash usullarini to‗g‗ri va chuqur anglagan o‗quvchi hisoblashlarni bexato
bajarib boradi. Hisoblash usullari har bir son konsentrida o‗ziga xos tarzda
o‗zgarib boradi. Ammo ularning qonuniyati bir biriga o‗xshash tarzda sonni
yig‗indiga qo‗shish va yig‗indini songa qo‗shish qoidalari, shuningdek, tegishli
ayirish qoidalari asosida amalga oshiriladi.
Hisoblash usullarini o‗z o‗quvchilariga chuqur o‗rgata olagan pedagog o‗z
maqsadiga samarali erisha oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
