O’zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus

Qadimgi Misrda falsafa maktablari ham shakllangan edi. Maktabning asоsiy bahsi «Nima 
birlamchi – raхmmi yoki mоddiy оlammi?» dеgan mavzu edi. Хudо Mеmfisning ruhоniylari, jamiki 
buyumlar bоsh хudо Ptaхaning tafakkuri va kalоmidan yaratilgan, dеb hisоblardilar. Хudо 
Gеliоpоlning ruhоniylari esa mоddiy оlamning birlamchi ekaniga ishоnardilar. Ularning qarashicha, 
ilk suvlardan хudоlar ham, atrоf оlamdagi jamiki hоdisalar va buyumlar ham kеlib chiqqan. Yunоn 
faylasuflari Misr ruhоniylaridan o‘rganganlari to‘g‘risida rad qilib bo‘lmaydigan dalillar bоr. 
Qadimgi Misr butun qadimgi dunyo, jumladan, yunоn va Rim sivilizatsiyasining shakllanishiga 
va taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatgan. Birоnta sivilizatsiya – na qadimni Rim, na qadimgi yunоn, na 
qadimgi Хitоy sivilizatsiyasi Misr sivilizatsiyasi kabi qadimiy va uzоq muddat davоm etgan emas. 
Misr jamiyati va madaniyati hеch qanday o‘zgarishsiz uch ming yil davоm etgan. 
 
MESOPATAMIYA MADANIYATI 
Mesopotamiya juda qadimiy va boy madaniyatga ega bo‘lgan o‘lka. Bu o‘lkada turli xal, 
urug‘, qabila va elatlar yashaganlar. Mesopotamiyaliklar madaniyati shuning uchun xilma-xildir.
Mesopotamiya xalqlari madaniyatining shakllanishi miloddan avvalgi XI-IX ming yilliklarga 
borib taqaladi. Miloddan avvalgi VIII-V ming yilliklardan boshlab mesopotamiyaliklar madaniyati 
ravnaq topa boshlagan. Mesopotamiyada davlatlar tashkil topgach, Moddiy va ma’naviy madaniyat 
sohalarida yanada ulkan yutuqlarga erishiladi. Mesopotamiya xalqlari madaniyati qo‘shni xalqlar 
madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Mesopotamiya xalqlarining eng katta yutuqlaridan biri bu yozuvning ixtiro qilinishi edi. Ilk 
yozuv miloddan avvalgi IV ming yillikda Janubiy Mesopotamiyada kashf qilingan. Bu erga ko‘chib 
kelgan shumerlar ham ushbu yozuvni qabul qilganlar. U suratli yozuv bo‘lib, aytilmoqchi bo‘lgan 
so‘z rasm bilan ifoda etilgan. Bu fanda iyeroglif yozuvi deb nomlangan. Masalan qush so‘zi 
qushning tasviri bilan, suv so‘zi uch qator to‘lqinsimon qatorlar bilan, yulduz so‘zi yulduz tasviri 
bilan ifoda etilgan. Ammo suratli yozuvlar bilan ko‘p tushunchalarni ifoda etib bo‘lmagan. Turmush 
shumerlarning bu yozuvini soddalashtirishni talab qilgan.
Zamonlar o‘tishi bilan Mesopotamiyada ponasimon shakldagi mixxat yozuvi kashf etilgan. 
Ular qotmagan loy sathiga o‘yib tushirilgan. Ular lavha ustida ko‘ndalang, tik va egri tushirilgan 
pona-mixlar shaklidagi belgilar yig‘indisidan iborat yozuv tusini olgan. U 600 ga yaqin belgidan 
iborat bo‘lgan. Bu yozuvning asoschilari shumerlar bo‘lib, uni keyinchalik bobilliklar, assiriyaliklar 
ham qabul qilishgan. Bu yozuv keyinchalik butun Janubiy-G‘arbiy Osiyo xalqlari orasiga tarqalgan, 
hatto Misr fir’avnlari ham bu yozuvdan foydalanganlar
20
.
Juda qadimdan boshlab Mesopotamiya mirzolari adabiy, tarixiy ilmiy mavzudagi gaplarni 
sopol, teri, loy lavhalar va boshqa buyumlarga ko‘chirib yozib, o‘ziga xos kitoblar yaratganlar. Bu 
kitoblardan esa ajoyib kutubxonalar tashkil etilgan. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, 
Bobil, Ashshur va boshqa shaharlarda bo‘lgan. Bu jihatdan Assiriya podshosi Ashshurbanipolning 
Nineviyadagi kutubxonasi ajralib turgan. Unda 30 mingdan ortiq xatli lavha saqlangan bo‘lib, 
20
К р а м е р С . И с т о р и я н а ч и н а е т с я в Ш ум е р е . - М . , 1 9 6 5 . с т р . 1 3 .

---

Mesopotamiya madaniyati va tarixining ko‘p tomonlari o‘z ifodasini topgan
21
.