O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus

10-Mavzu: Shaxsning ijtimoiylashuvi va ijtimoiy xulq-atvor 
Reja: 
1.
 
Sotsiallashish omillari.  
2.
 
Sotsiallashishning ijtimoiy-psixologik va sotsiologik aspektlari.   
3.
 
Jamiyat va shaxs o‘zaro munosabati, shaxs aktivligi.     
4.
 
Individ ijtimoiylashishining asosiy bosqichlari. 
5.
 
Ijtimoiylashish mexanizmlari va institutlari. 

---

57 
 
 
Ijtimoiylashuv tushunchasi sof ijtimoiy-psixologik va sotsiologik kategoriya bo‘lib, bu shaxsning 
uni o‘rab turgan tashqi ijtimoiy muhit ta’sirlariga berilishi, uning norma va qoidalarini o‘zlashtirishga 
moyilligi,  o‘zlashtirganlik  darajasini  ifodalovchi  jarayondir.  Bu  tushunchaning  umumiy  ma’nosida 
insonning tug‘ilib, o‘zini bevosita o‘rab turgan tashqi muhit ta’sirida ulg‘ayishi, shu jamiyat, shu atrof-
muhit  qurshovida  tarbiyalanishi  yotadi.  Oila  muhiti  har  bir  shaxs  uchun  ana  shunday  birlamchi, 
dastlabki ijtimoiylashuv o‘chog‘i, maskani hisoblanadi. Ijtimoiylashuvning ikkilamchi maskanlari ham 
mavjudki, unga barcha bosqichdagi ta’lim muassasalari, Mehribonlik uylari, maxsus internatlar hamda 
harbiy  bilim  yurtlari  kiradi.  Chunki  u  yerda  nisbatan  uzoq  vaqt  mobaynida  bola  tarbiyalandi,  o‘sha 
yerning  normalari,  qadriyatlari  va  talablari  ta’sirida  dunyoqarashi  shakllanadi,  shaxs  bo‘lib  yetiladi. 
Agar  dastlabki  yoki  ikkilamchi  Ijtimoiyizatsiyadan  chekinish,  undan  mahrum  bo‘lish  yoki  xulqning 
tashqi  salbiy  ta’sirotlar  natijasida  deviant  shaklga  kelishi  qayd  etilsa,  unda  ilmiy  tilda  aytganda, 
reIjtimoiyizatsiya deb nomlangan jarayon nazarda tutiladi. 
Shunday qilib, tor ma’noda ijtimoiylashuv shaxsning ijtimoiy muhitga kirib borishi, unda singib 
ketishi, tashqi ijtimoiy muhit normalarini qabul qilib ularga rioya qilishi yoki qilmasligini tushuntiruvchi 
jarayondir. “Ijtimoiylashuv” tushunchasi ma’no jihatdan yaqin bo‘lgan ikki xil tushuncha bilan bog‘liq: 
“tarbiya”  va  “moslashuv”.  Ijtimoiylashuv  tarbiya  jarayonidan  ancha  kengroqdir,  chunki  uning  ma’no-
mazmunida har doim ham qolipga solib bo‘lmaydigan, har doim ham shaxs tomonidan anglanmaydigan 
holatlar  ham  mavjud  bo‘ladi.  Moslashuv  esa  ijtimoiylashuvning  bir  tarkibiy  qismi,  uning  mexanizmi 
sifatida  qaralishi  mumkin.  Ijtimoiy-psixologik  moslashuv,  ya’ni,  shaxsning  ijtimoiy  munosabatlarga 
ko‘nikishi va moslashishi orqali orttirgan tajribasi umumiy ijtimoiylashuvning bir ko‘rinishidir. 
Ijtimoiylashuv  jarayonida  inson  jamiyatdagi  ijtimoiy  normalarni  o‘zlashtiradi,  turli  rollarni 
bajarishga  o‘rganadi,  jamoatchilik  sharoitida  o‘zini  tutish  ko‘nikmalarini  hosil  qiladi.  Shaxsning 
ijtimoiylashuvi shu ma’noda uning ijtimoiy borliqni bilishiga, anglashiga asoslanadi. 
Ijtimoiylashuv manbalariga quyidagilar kiradi: 
bolalik  davrida  orttirilgan  tajriba  –  bu  jarayon  psixik  funksiyalarning  shakllanishi  va  dastlabki 
ijtimoiy xulq normalarining namoyon bo‘lishi bilan parallel ravishda kechadi; 
ijtimoiy  institutlar  –  ta’lim  va  tarbiya  tizimi;  oiladan  boshlab,  to  oliy  o‘quv  yurtlari  va  undan 
yuqori pog‘onalardagi ta’lim olishga imkon beruvchi maskanlar, mehnat jamoalari shular jumlasidandir; 
muloqot va hamkorlikdagi faoliyat jarayonidagi odamlarning ta’siri. Bu o‘rinda ham rasmiy, ham 
norasmiy sharoitlarda odamlarning bir-birlari bilan muloqoti, muomala maromlari nazarda tutiladi. 
Inson hayoti mobaynida bajaridigan har bir rolida uni o‘rab trugan ijtimoiy borliqning normalari, 
qoidalari, xulq-atvor mezonlari o‘z aksini topgan bo‘ladi. Har bir odam hayoti mobaynida xaddan ziyod 
ko‘p  turli  rollarni  bajaradiki,  ularning  barchasi  uning  ijtimoiylashuv  tajribasida  munosib  iz  qoldiradi. 
Shuning uchun ushbu jarayonda har bir odam o‘zining jamiyatda o‘rnini topishga intiladi va samarasiga 
ko‘ra u yoki bu mavqega erishadi. Aslini olganda ijtimoiylashuvning har bir bosqichida shaxs o‘zining 
“Men”ini tobora anglab, unga kerakli tuzatishlar kiritib boradi. Agar shaxsiy tajriba ijobiy bo‘lib, odam 
ko‘rgan-kechirganlaridan  yaxshi  va to‘g‘ri  xulosalar chiqarib,  to‘g‘ri turmush  tarzini shakllantira olsa, 
uning odamlar orasida obro‘si  yuqori, aks holda  shaxs degradatsiyasi,  xulqdagi  deprivatsiyalar haqida 
xulosa chiqariladi. 
Demokratik jamiyatda ijtimoiylashuvning ma’nosi odamning o‘z “Men”ini to‘la ifoda eta olishi, 
o‘z  iqtidori,  salohiyati  va  imkoniyatlarini  o‘z  kamoli  va  odamlar  manfaatiga  bo‘ysundira  olishi  bilan 
ifodalanadi.  Totalitar  tuzum  esa  aksincha,  odamlarda  mazoxizm  (tobelikka  ko‘nikish,  ahloqan  past 
ketishliklar),  sadizm  (o‘zgalar  ustidan  cheksiz  hukmron  bo‘lishga  intilish,  odamlarni  qo‘rqitish,  ular 
ustidan  zo‘ravonlikni  namoyon  etish),  destruksiya  (o‘z  nochorligidan  qutulish  uchun  butun  dunyoga 
zarar  keladigan  harakatlarlardan  jirkanmaslik),  konformizm  (o‘z  “Men”idan  voz  kechib  bo‘lsa  ham 
o‘zgalar hukmiga itoat etishga o‘rganib qolish) kabi holatlarni keltirib chiqaradi. 
Demokratik  o‘zgarishlar,  inson  manfaatlarining  hurmat  qilinishi  qanday  ijobiy  holatlarga  olib 
kelishini  biz  mustaqil  O‘zbekistonning  demokratik  islohotlari  va  ularning  yurtimizda  yashayotgan, 
tug‘ilib  kamol  topayotgan  insonlar  taqdirida  ham  ko‘rib  turibmiz.  Mustaqillik  yillarida  bizning 
yurtdoshlarimizning  nafaqat  dunyoqarashi,  fikrlash  tarzi  va  mental  qobiliyatlari,  balki  o‘zlariga, 
o‘zgalarga,  O‘zbekistoonni  o‘zining  yagona  Vatani  deb  tan  olgan  minglab  qardosh  millat  vakillariga 
ham munosabatlari yaxshi tomonga o‘zgardi, barcha bunyodkorlik, Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi va 
xalq  farovonligi  yo‘lida  bir  tan,  bir  jon  bo‘lib,  harakat  qilishga  o‘rgandi.  Shuning  uchun  ham  o‘sib 
kelayotgan  yosh  avlod  katta  avloddan  ko‘ra  aqlli,  dono,  ilmga  chanqoq,  demokratik  o‘zgarishlarga 
ko‘nikkanroq bo‘lib voyaga yetmoqda. Chunki ularning ijtimoiylashuvi uchun yurtimizda barcha shart-
sharoitlar  yaratilgan.  Ayniqsa,  Prezidentimiz  tashabbuslari  bilan  hukumatimiz  tomonidan  yaratilgan 

---

58 
 
sharoitlar bois amalga oshirilayotgan “Sog‘lom ona – sog‘lom bola” harakati, Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturining  keng  ko‘lamda  barcha  ta’lim  bosqichlarida  muvaffaqityali  joriy  etilganligi  o‘zining  juda 
katta ijtimoiy samarasini bermoqda. 
  Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning ta’sirida birinchidan, shaxs katta, 
mustaqil  hayotga,  jumladan,  oilaviy  hayotga  tayyorlanadi,  o‘ziga  yarasha  sifat  va  fazilatlarni 
shakllantirib  boradi,  ikkinchidan,  har  tomonlama  yetuk,  barkamol,  aqlli,  sog‘  va  salomat  shaxs  bo‘lib 
yetishish  imkoniyatiga  ega  bo‘ladi.  YA’ni,  oila  va  uning  sog‘lom  ma’naviy  muhiti  bolani  jamiyatda 
yashashga,  o‘ziga  o‘xshash  shaxslar  bilan  murosa  qilish,  hamkorlikda  faoliyat  yuritish,  kasb-hunarli 
bo‘lish, muomalada ahloq-odob normalariga bo‘ysunishga o‘rgatadi, psixologik jihatdan tayyorlaydi. 
Rus  sotsiolog  olimi  A.Antonovning  ta’kidlashicha,  oila  ijtimoiy-psixologik  yaxlitlik  sifatida 
shaxsga  shunday  normativ  va  axborot  ta’sirlarini  ko‘rsatadiki,  oqibatda  bola  eng  avvalo,  jamiyatdagi 
qonuniy  normalar,  xulq  andozalarini  egallaydi.  Oila  qanchalik  inoq,  uyushgan  va  mustahkam  bo‘lsa, 
uning normativ ta’siri  ham  shunchalik ijobiy samarali bo‘ladi.  Bunday oilada o‘zining qadriyatlaridan 
tashqari, jamiyatning qadriyatlari, qonun-qoidalar va normalar hurmat qilinadi, bola boshidan jamiyatda 
yashashga  o‘rgatilgan  bo‘ladi.  Uning  ahamiyati  shundaki,  farzand  maktabgacha  tarbiya  muassasasida 
ham, keyinchalik maktab, kollej yoki litseyda o‘qiganda ham tartibli, intizomli, aytilgan vazifa, berilgan 
topshiriqlarni mas’uliyat bilan vijdonan bajaradigan bo‘lib, bolalar jamiyatida hamisha o‘zining o‘rniga 
ega bo‘la oladi. Bunday farzandga turli bid’atlar, bemaza chaqiriqlar, da’vatlar ta’sir etmaydi, mustqil 
fikrli,  pok  vijdonli  inson  bo‘lib  yetishadi.  Chunki,  oila  bu  kichik  jamiyat,  jamiyatning  kichiklashgan 
andozasi,  oila  mustahkam  bo‘lsa,  jamiyat  ham  mustahkam  bo‘lishini  o‘zbek  xalqi  juda  yaxshi  biladi, 
shuning uchun ham ayniqsa, mustaqillik yillarida oila bizning Vatanimizda qadrlanadi, nikoh muqaddas 
rishta sifatida e’zozlanadi. Prezidenimiz Islom Karimovning 2007  yilda imzo chekkan “Yosh oilalarni 
moddiy va ma’naviy qo‘llab-quvatlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni aynan 
yurtimizda  oila  institutini  mustaqhkamlash,  uning  yosh  avlodni  ma’naviy  jihatdan  barkamol  bo‘lib 
voyaga  yetishini  ta’minlashga  qaratilgan  tarixiy  hujjatdir.  Unda  ko‘zda  tutilgan  vazifalarning 
muvaffaqitli ado etilishi oilaviy ijtimoiylashuvning samarador-ligini ta’minlaydi. 
Shunday  qilib,  bolaning  ijtimoiylashuv  jarayoniga  bevosita  va  bilvosita  ta’sir  ko‘rsatuvchi  qator 
ijtimoiy  omillar  mavjud.  Masalan,  jamiyat  miqyosida  amalga  oshirilayotgan  islohotlar,  davlatning 
yoshlar  siyosati,  ta’lim  muassasalari  va  u  yerlardagi  ta’lim  va  tarbiya  standartlari,  diniy  muassasalar 
(machitlar),  bozor  munosabatlari  kabi  qator  jarayonlar  ushbu  masalaning  mazmun  va  mohiyatini 
belgilaydi.  Yuqorida  aytilgan  reIjtimoiyizatsiya  jarayonidan  tashqari,  oila  muhitining  o‘zi  ham  ayrim 
holatlarda salbiy ma’nodagi ijtimoiylashuvga aloqador bo‘lib qolishi mumkin. Olimlar o‘tkazilgan qator 
tadqiqotlar asosida ana shunday omillarning to‘rt guruhini ajratganlar: 
1.Ota-onalar  o‘rtasida  murosaning  yo‘qligi,  oilaviy  o‘zaro  munosabatlarni  mustahkamlash 
borasida aniq belgilangan ahloqiy tamoyillarning mavjud emasligi; 
2. Ota-onalarning ruhiy nosog‘lomligi va qonunbuzarligi; 
3.Yashash sharoitlarining yaxshi emasligi, bolaning to‘laqonli o‘sishi, dars tayyorlashi, jismonan 
chiniqishi uchun sharoitlarning yetarli emasligi; 
4.Maktab sharoitining talab darajasida emasligi; 
 5. Mahalla hududida oila obro‘sining yaxshi emasligi, notinch, noqobil oila maqomiga egalik; 
 6.Global axboratlashuv sharoitida turli axborot manbalari, jumladan, Internet tarmog‘i orqali bola 
ongiga  yetib  kelayotgan  turli  ma’lumot,  ig‘vo,  uydirma,  mish-mish,  oila  qadriyatlariga  zid  axloq 
namunalari  va  boshqalar  oxirgi  yillarda  bola  ijtimoiylashuviga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatayotgan  ijtimoiy 
omillar jumlasidandir. 
Yuqoridagi  holatlar  ayniqsa,  globallashuv  davrida  oila  institutining  bola  Ijtimoiyizatsiyasi  va 
ijtimoiy tarbiyasidagi o‘rni nechog‘li sezilarli ekanligini yana bir marotaba isbotlamoqda.