O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus

 
4. O`zbekiston Respublikasida bank tizimining konstitutsiyaviy asoslari 
Mustaqil davlat iqtisodiyotini yetarli kredit resurslar bilan ta'minlay oladigan, turli mulk va 
tashkiliy-huquqiy  shaklda  paydo  bo`lgan  korxonalar  xo`jalik  faoliyati  jarayonida  hisob-kitoblarni 
uzluksiz  amalga  oshirishni  ta'minlaydigan,  mustaqillikning  birinchi  yillarida  O`zbekiston 
Respublikasi  birinchi  navbatda  rivojlanishini  talab  qilgan  iqtisod  sohalariga  investitsiyalarni  jalb 
etish  imkoniyatini  yaratadigan,  tashqi  savdo  munosabatlarini  liberalizatsiyalangan  sharoitlarda 
korxonalarning tashqi faoliyatiga xizmat ko`rsata oladigan bank tizimini butunlay boshidan tashkil 
qilish zarur edi. 
Bank  tizimidagi  islohotlar  davlat  mustaqilligiga  erishilgandan  keyin  olib  boriladigan 
iqtisodiy islohotlarni ajralmas qismi edi. 
Xalqaro  standartlar  talablariga  javob  beradigan  bank  tizimini  tashkil  etish  moliya  sohasini 
islohotlash  maqsadlaridan  biri  edi.  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimov  o`zining 
"O`zbekiston  iqtisodiy  islohotlarni  chukurlashtirish  yo`lida"  asarida  "Markaziy  bank  tomonidan 
boshqariladigan  va  o`z  ichiga  mustaqil  va  xususiy  banklarni  kiritadigan  bank  tizimini 
shakllantirishni, O`zbekiston Respublikasi hududida chet davlatlar yirik banklarining bo`limlari va 
vakolatxonalarini  ochilishi  uchun  yaxshi  sharoitlarni  yaratib  berishni"  bozorga  o`tishni  birinchi 
bosqichining asosiy tadbirlaridan deb ta'kidlaydi.  
Bank tizimini islohotlash O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki rahbarligi ostida amalga 
oshirilmoqda.  1992  -  yilning  sentabr  oyida  sobik  Sovet  Ittifoqi  Davlat  bankining  O`zbekistondagi 
respublika bo`limi to`la O`zbekistonda bank tizimini tashkil etadigan va boshqaradigan O`zbekiston 
Markaziy bankiga aylantirildi. 
Mustaqillikka  erishilgan  paytdan  boshlab  hozirgi  davrgacha  bank  islohotlarini  ikki 
bosqichini ajratsa bo`ladi. Birinchi bosqichda zamonaviy bank tizimining asoslari yaratiladi: kerakli 
me'yoriy  hujjatlar  qabul   qilinadi,  institutsion  islohotlar  o`tkaziladi,  bank  nazorati  tashkil  qilinadi, 
yangi tashkil qilingan banklar moddiy-texnik ta'minlandi. 
Bank  sohasi  islohotlarida  1991  -  yil  15-  fevralda  qabul   qilingan  O`zbekiston  Respublikai 
"Banklar  va  bank  faoliyati  to`g`risida"gi  Qonuni  muhim  rol  o`ynadi.  U  Markaziy  bankka  ijro 
organlaridan  mustaqillik  berdi,  respublikada  tijorat  banklarni  tashkil  qilish  va  ularga  faoliyat 
ko`rsatish uchun huquqiy asos yaratdi. 
1994-  yil  1  -  iyuldan  boshlab  respublika  o`z  valutasiga  o`tishi  ham  bank  islohotlari  uchun 
muhim  ahamiyatga  ega  bo`ldi.  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.Karimov  o`zining 
"O`zbekiston  iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashtirish  yo`lida"  nomli  asarida  1994  -  yil  1  -  iyuldan 
boshlab O`zbekiston hududida muomalaga milliy valutasini – so`mni yagona to`lov vositasi sifatida 
kiritishi chindan revolyutsion qadam bo`ldi deb yozadi. 

---

 
27 
Milliy  valutani  kiritilishi  O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  qo`l  ostida 
o`tkaziladigan juda ko`p tadbirlarni o`tkazishni talab qildi. 
Bank  tashkilotlari  tomonidan  mulkiy  va  huquqiy-tashkiliy  shaklidan  kat'iy  nazar 
O`zbekiston  hududida  ro`yxatga  olingan  hamma  yuridik  shaxslarning  hisob  varaqlaridagi 
mablag`lari,  butunlay  asosiy  va  aylanma  fondlar  va  boshqa  moddiy  boyliklari,  kreditor  va  debitor 
qarzdorliklari, respublika va mahalliy budjet qoldiqlarining qiymati qayta hisoblangan. 
1995  yilga qadar O`zbekiston Respublikasida ikki  pog`onali bank tizimi  shakllanadi.  Bank 
tizimini  yuqori  pog`ona  sini  egallagan  Markaziy  bank  bank  tizimiga  rahbarlik  qiladi,  bank 
xizmatlari sohasidagi qoidalarni o`rnatadi, tijorat banklarini nazorat qiladi. 
Bank tizimining ikkinchi pog`onasini turli tijorat banklar tashkil qiladi. Bu – universal, ya'ni 
bank  operatsiyalarini  hamma  turlarini  bajaradigan,  va  ixtisoslashgan,  ya'ni  iqtisodni  aniq 
tarmoqlariga xizmat ko`rsatadigan yoki bank operatsiyalarini ba'zi bir turlarini bajaradigan banklar 
filiallarga ega bo`lgan va filiallari  yo`q banklar;  O`zbekiston banklari,  qo`shma banklar va chet  el 
banklarining sho`ba banklari va hokazo banklardir. 
Markaziy bank o`zi ham kardinal o`zgardi. Uning huquqiy maqomi, maqsadlari va vazifalari 
o`zgardi.  Agar  Sovet  Ittifoqi  davrida  O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  rejaviy,  iqtisodda 
ikkinchi  darajali  element  hisoblangan  bo`lsa,  mustaqillikka  erishilgandan  so`ng  iqtisodiy 
islohotlarda Markaziy bank asosiy o`rinni egalladi. 
Islohotlarga davlat tomonidan rahbarlik qilish tamoyili O`zbekiston Respublikasi Prezidenti 
tomonidan  taklif  qilingan  va  jamiyatda  islohotlarni  o`tkazish  paytida  qo`llanadigan  beshta 
tamoyildan  biridir.  Shu  tamoyildan  kelib  chiqib,  Markaziy  bank  moliya  sohasida  o`tkazilayogan 
islohotlarga  rahbarlik  qiladi,  boshqa  sohalarda  o`tkazilayotgan  islohotlarda  faol  qatnashadi. 
Islohotlarni o`tkazish paytida o`z ma'muriy vakolatlari qatorida O`zbekiston Respublikasi Markaziy 
banki bozor instrumentlaridan ham foydalanadi.  Bu uning ochiq bozordagi operatsiyalari(masalan, 
davlat  qimmatli  qog`ozlarini  oldi-sotdi  operatsiyalari),  qayta  moliyalash  foizlari  (bu  foizlar  tijorat 
banklar olgan kreditlari  uchun to`lanadigan foizlardir), tijorat  banklari  uchun o`rnatilgan majburiy 
rezerv  talablari  (tijorat  banklar  uchinchi  shaxslardan  qabul  qilingan  mablag`larini  O`zbekiston 
Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan  o`rnatilagn  foizda  O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy 
banki o`tkazish Majburiyatlari)ning miqdorini tartibga solish bo`yicha choralardir. 
Tashqi  aloqalar  rivojlanishi  va  dunyo  iqtisodiga  har  tomonlama  integratsiyalashga 
yo`naltirilgan  davlat  siyosatini  amalga  oshiradigan  valuta  operatsiyalarini  va  xalqaro  hisob-
kitoblarni  birdan  ko`payib  ketishiga  olib  keldi.  "Markaziy  bank  to`g`risida"gi  Qonunning  40-
moddasi  va  "Valutani  tartibga  solish  to`g`risida"gi  Qonun  me'yorlariga  binoan  O`zbekiston 
Respublikasi  Markaziy  banki  valutani  tartibga  soluvchi  va  valuta  nazoratining  asosiy  organi 
hisoblanadi va tashqi aloqalarni tartibga solish bo`yicha faoliyatini yanada faollashtirdi. 
Markaziy  bankni  tuzilmasi  ham  ancha  o`zgardi.  Valutani  tartibga  solish,  bank  nazoratini 
amalga  oshirish,  qimmatli  qog`ozlar  bozorini  tartibga  solish  bo`yicha  tuzilmalar  tashkil  qildi. 
O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  xodimlarini  tayyorlash  va  qayta  tayyorlash  bo`yicha 
choralar doimo amalga oshirilmoqda. 
Agar  bank  islohotlarining  birinchi  bosqichini  miqdoriy  islohotlar  bosqichi  deb  ataydigan 
bo`lsak,  1995-1996  -  yillarda  boshlangan  islohotlarning  ikkinchi  bosqichida  asosiy  e'tibor 
islohotlarning sifatiga ajratilgan.  
Bank islohotlarining ikkinchi bosqichi ikkita bank qonunlari  "Markaziy bank to`g`risida"gi 
Qonun va "Banklar va bank faoliyati to`g`risida"gi Qonunning yangi taxririda qabul  qilinishi bilan 
boshlandi.  Bu  ikki  qonun  bank  faoliyatini  huquqiy  tartibga  solish  bo`yicha  dunyo  tajribasini 
o`rganib  chiqilgandan so`ng xalqaro moliyaviy tashkilotlarning  yetakchi  mutaxassislari ishtirokida 
qabul qilingan. 

---

 
28 
Bank islohotlarining ikkinchi bosqichi tadbirlari asosan bank xizmatlarining sifatini xalqaro 
standartlargacha  oshirish  dunyo  to`lov  munosabatlariga  integratsiya  qilishga  imkoniyat  yaratib 
beradigan to`lov tizimiga o`tish, bank sohasiga chet el investitsiyalarini jalb etishga yo`naltirilgan. 
Tijorat  banklarining  qimmatli  qog`ozlar  bozorida,  valuta  bozorida  faoliyatlari  rivojlanmoqda, 
banklar bank operatsiyalarini yangi turlarini - lizing, faktoring, seyflar va maxsus xonalarni ijaraga 
berish kabi operatsiyalarni o`zlashtirmoqdalar. 
Yetakchi  dunyo  banklarining  O`zbekiston  iqtisodiyotiga  bo`lgan  qiziqishlari  oshmoqda. 
Ulardan bir kanchasi O`zbekistonda o`z vakolatxonalari va sho`ba banklarini ochdilar. O`zbekiston 
hududida qo`shma banklar tashkil qilinmoqda. 
Bank tizimini axborot, ilmiy va xodimlar bilan ta'minlashga alohida e'tibor berilmoda. Bank 
tizmida yuqori rahbariyat uchun mutaxassislarni tayyorlash uchun Bank-moliya akademiyasi tashkil 
qilindi.