O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`limvazirligi

Akseleratsiya nazariyalari 
O‘smirlik inson shaxsining kamol topishida aloxida urin egallaydi. U inson kamolotining muxim boskichi 
xisoblanadi. O‘smirlik davrida goyat katta axamiyatga ega bulgan psixologik uzgarishlar ruy beradi, bolaning 
muayyan ijtimoiy turmush sharoitida keyingi kamol topishi uchun zarur ta’lim-tarbiya ta’sirida barkaror, 
mustaxkam iz qoldiruvchi, ijobiy xislatlar namoyon buladi. Tadrijiy ravishda izchil vujudga kelayotgan psixik 
uzgarishlar, shakllanayotgan fazilatlar va shaxsning o‘sish, avvalo, mazkur yoshdagi ugil-kizlar faoliyatlarining 
(yetakchi va yordamchi faoliyat turlari: o‘qish, mexnat va uyin kabilar nazarda tutiladi) xususiyatiga bevosita 
bogliklir. O‘smirning boshka yosh davrlaridan farklanadigan uziga xos xususiyatlari mavjud bulib, ular xis-tuygu 
va irodaviy sifatlarda uz ifodasini topadi. O‘smir kichik maktab yoshidagi o‘quvchidan farkli ravishda xayotni ilk 
bor shaxs sifatida faol ilmiy bilishda ishtirok eta boshlaydi, birinchi galda fakat narsa va xrdisalarning ayrim 
alomatlarini emas, balki ularning umumiy va obyektiv qonuniyatlarini anglab yetish, tushunish imkoniyatiga ega 
bulib boradi.Shaxsning xar tomonlama, uygun rivojlanishiga mexnat faoliyati salmokli ta’sir kursatadi. 
O‘smirlarning sinf va maktab yer uchastkasidagi mexnat faoliyati uz moxiyati bilan zarur axborot va ma’lumotlar 
berib, murakkablashib, ularning kuchiga kuch, gayratiga gayrat kushib, mexnat samarasidan, maxsulidan 
lazzatlanish xis-tuyrularini shakllantira boshlaydi. 
O‘smirlik davrida xam uyin faoliyati ma’lum vaktgacha shaxsning kamolotida uz axamiyatini saklab 
koladi. Jamoa bulib amalga oshiriladigan uyinlar va ularning keng kulamda utkazilishi utish davrida vujudga 
keladigan kiyinchiliklarni yengillashtirishga xizmat qiladi. Uyin faoliyati o‘smirda yo‘qsak axlokiy xis-tuygularni 
vujudga keltiradi, matonatlilik, jasurlik kabi fazilatlar shakllanishi uchun kulay sharoit yaratadi. Mazkur faoliyat 
o‘smirning akliy jixatdan o‘sishga, fiqo yuritishiga, uz xis-tuygusini boshk,arishiga, jismoniy kamol topishiga 
turtki vazifasini ugaydi. Uyinning xar xili bilan mashgul bulish o‘smirni faxmlashga, eslab kolishga, biror ishni 
amalga oshirishdan oldin uni rejalashtirishga va dik;katni bir nechta obyektga taksimlashga odatlantiradi. 
Tiyraklik, tezkorlik, farosatlilik kabi muxim xususiyatlar, xislatlar xam uyin va sport mashgulotlarida tarkib 

---

39 
topadi.O‘smir kamolotga erishgan sayin uning psixik dunyosida yangi fazilatlar va sifatlar paydo bula boshlaydi, 
psixikasida keskin k,ayta kurish sodir buladi. Uzgarishlar uning oldiga yangi talablar kuyadi, bu esa uz navbatida 
kuprok xo‘qo‘q va erk berilishini, eng avvalo mustakil karorga kelish va uz xulk-atvorini makbul deb xisoblab 
amalga oshirishni takozo kiladi. Psixik takomillashish, kamolotga intilish, nisbiy barkarorlik o‘smirlik davrining 
eng muxim xususiyatlari xisoblanadi.Xozirgacha balogatga erishish va jinsiy yetilishning jadal-lashishi tugrisida 
bir butun ilmiy nazariya mavjud emas. Shuning uchun usishdagi jadallashuv, ya’ni akseleratsiya buyicha xam 
muayyan nazariya yaratilmagan. Ana shu boisdan xar xil ilmiy asosdagi, bir-biridan farkli e’tirozli kator 
nazariyalar paydo bulgan. Kuyida akseleratsiya muammosiga oid karashlar bilan tanishib chikamiz.Geliogen 
nazariyasi. Ushbu nazariya 1936 yilda chet el olimlari tomonidan yaratilgan bulib, uning asosiy moxiyati 
akseleratsiya Xodisasi kuyosh nurining bevosita ta’siri bilan vujudga keladi, degan goyadan iboratdir. Bu goya 
tarafdorlarining fikricha, bolalar kup vakt oftobda bulishi natijasida ularning o‘sishda tezlashish, ya’ni 
akseleratsiya ruy beradi, chunki kuyosh nuri organizmni zarur elementlar, moddalar, ozikalar bilan ta’minlaydi. 
Ammo xozirgi davrda akseleratsiya xodisasi janubiy (kuyosh nurlari serob) mamlakatlarda shimoliy jugrofiy 
kenglikka joylashgan mamla-katlarda xam bir tekis ruy bermokda. Ikkinchi tomondan, shaxar muxitidagi kizlar 
va ugil bolalar kishlok bolalariga karaganda tezrok voyaga yetishi kurilmokda, vaxolanki, kishlok odamlari 
kuyosh nurida kuprok toblanadilar. Demak, xozirgi davrda geliogen nazariyasi ziddiyatlarga sabab bulmokda. 
Umuman oftobda toblanishni akseleratsiya jarayonining muxim jixatlaridan biri deyish notugridir. 
Geteroziya nazariyasi. Un to‘qkizinchi asr oxiri yigirmanchi asr boshlaridan buyon ijtimoiy xayotda, 
turmushda keskin uzgarishlar sodir bulgani insonlar urtasidagi ijtimoiy, diniy, milliy, irkiy tafovutlarning 
kamayishiga olib keldi. Turli millat vakil-larining aralash nikoxga kira boshlagani bunga yorkin misoldir. Diniy 
e’tiqodlar, irkiy farklar, etnik va milliy xususiyatlar, xarakter, an’analar, urf-odatlar, marosimlar, rasm-rusum va 
hokazolar aralash nikoxga hech kanday tusiqbula olmadi. Xayot tarzi xar xil mamlakatlarning xalkdariga xos 
xususiyatlar xam aralash nikoxni tuxtata olmadi. Aralash nikoxga kirish tobora kengaymokda. Mazkur nazariyaga 
muvofiq psixik dunyodagi kayta kurishlar nasliy belgilar keskin uzgarishiga sabab buldi, natijada farzandlarning 
o‘sishda kuchayish, jadallashish, akseleratsiya xodisasi vujudga keldi. Birok mazkur muammoni ilmiy jixatdan 
atroflicha asoslab berish uchun yo‘qorida ta’kidlangan omillar yetarli emas. Shunga karamay, geteroziya 
nazariyasi biologik usishda jadallashish jarayonini vujudga keltirishda aloxida axamiyat kasb etadi.
Urbanizatsiya nazariyasi. Jamiyat rivojlanishida shaxarlarning roli ortishi bu nazariyaga asos kilib olingan. 
Un to‘qkizinchi ayerning urtalaridan boshlab, kishlok axrlisining shaxarga kuchishi (vokelik tarikasida) avj oldi, 
ya’ni axoli orasida migratsiya yoki urbanizatsiya xodisasi yuzaga keldi. Shaxarning turmush tarzi, uziga xos 
xususiyatlari, axborot tarmoklarining kengligi, madaniyat darajasi, fan-texnika, transport, maishiy xizmat kabi 
omillar bolalarning akliy, axlokiy, jinsiy jixatdan ertarok voyaga yetishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi. 
Kishlok axoliyey bilan shaxar xalkining yashash muxiti va turmush sharoitining yakinlashishi akseleratsiya 
jarayoniga ijobiy ta’sir etdi, lekin bu omilning uzi akseleratsiyaning sababi bula olmaydi. 
Nutritiv nazariya. Bu goyaning tub moxiyati sho‘qi, usishdagi jadallashish (akseleratsiya) odamlarning 
ovkatlanishi yaxshilanishi, iste’mol kilinayotgan ozo‘qalarda darmondorilar mikdorining kupayishi sababli 
vujudga keladi. Ushbu goya namoyandalariniig fikricha, V-6, V-12 darmondorilari va foliyev kislotasini odamlar 
kuprok iste’mol kilishi mazkur xolat namoyon bulishining asosiy omili emish. Tabiiyki, inson o‘sishning 
jadallashuvida darmondorilar ma’lum darajada ijobiy ta’sir etishi mumkin, lekin mazkur omillarning uzi 
akseleratsiya uchun muxim va yagona negiz bula olmaydi. Shuniig uchun tibbiyot xodimlari gigayenachilar, 
biologlar, fiziologlar, psixologlarning ayrimlari bu goyani kullab-kuvvatlaydilar. Shuning uchun taxlil 
kilinayotgan, sharxda-nayotgan ilmiy nazariya akseleratsiya uchun ma’lum turtki vazifasini utaydi. 
Nurlanish nazariyasi. Bu nazariya namoyandalariniig fikricha, yer yuzida rentgen kurilmalarining 
kupayishi, atom, vodorod va neytron bombalarining portlashi natijasida insonda radioaktiv moddalar, radiatsiya 
nurlanishi darajasining sezilarli darajada ortishiga olib keladi. Yer kurrasiga tarkalgan zaryadlar bilan inson 
organizmining nurlanishi usishni kuchaytiradi, ya’ni akseleratsiya jarayoni yuzaga keladi. Shuning uchun bu 
nazariyaning ximoyachilari turli xususiyatga ega bulgan nurlarning anik dozasi organizmga ta’sir etishi, tarkalishi 
yemirilishga sabab bulmasa, insonning jismoniy o‘sish jadallashishi uchun imkoniyat yaratar emish. Ma’lumki, 
meyoridan ortik rentgen nuridan foydalanish xam organizm uchun zararlidir. Ana shu muloxazaga asoslanib 
organizm ayrim kismlarining rivojlanishi nurlar bilan boglikdir, degan xulosa chikarish mumkin. Xatgo, ayrim 
ilmiy manbalarda payvandlash apparatining yogdusi xam, chakmoknuri xam organizmga ijobiy ta’sir kilishi 
aytiladi. Birok tom ma’nodagi akseleratsiya uchun mana shu omillarning uzi yetarli emas, albatta. 
Ijtimoiy sharoitning yaxshilanishi nazariyasi. Yashash sharoit-larining yaxshilanib borishi, keng kulamda 
sanitariya va gigiyena tadbirlarining amalga oshirilishi, ovkatlanish sifatining ortishi, ota-onadan farzandga nasliy 
belgilarning (genlarning) bir tekis utishi kabi omillar akseleratsiya jarayonini tezlashtiradi, degan fiqo kator 
mamlakatlardagi tadkikotchilar orasida keng tarkalgan. Ularning talkinicha, turmush sharoitining yaxshilanishi, 
kulayliklar yaratilishi turli imkoniyatlarning ishga solinishi uchun tabiiy zamin tayyorlashi mumkin. Lekin 
mazkur nazariya amaliy ma’lumot-larni tulik, atroflicha ifodalashni takozo etadi. Shuning uchun ushbu 
nazariyada masalaga xar tomonlama yondashish yakkol kuzga tashlanadi. Agar ijtimoiy sharoit cho‘qur va ilmiy 
jixatdan yoritib berilsa, uning ta’sir kuchi yanada ortishi mumkin. 

---

40 
Ijtimoiy akseleratsiya nazariyasi. Bu ilmiy nazariyaning asoschilaridan biri, yirik fiziolog olim 
AAMarkosyandir. Uning ta’riflashicha, xozirgi kishilardagi bilimlar xajmini yigirmanchi asr yarmidagi 
kishilarning bilimlari g‘ajmiga takkoslash orkali bolalardagi usish jarayonini aniklash ijtimoiy akseleratsiya 
deyiladi. Bolalardagi akseleratsiyaning sababi: birinchidan, ota-onalarning umumiy saviyasi yo‘qsalgani, umumiy 
urta ta’limning amalga oshgani; ikkinchidan, ijtimoiy turmushda axborot vositalari tarmoganing kengaygani, 
ya’ni radio, televizor, teatr, kino, kontsert zallari, madaniyat markazlari, o‘quvchilar saroylari va uylari, yosh 
texniklar va tabiatshunoslar stansiyalarining, ulardagi ishtirokchi-larning kupaygani; uchinchidan, kitob, jurnal, 
maxalliy matbuot kulami va sifatining uzgarishi, informatika kulami kengayishi, internet tarmoga jadal o‘sish va 
xokazolardir. 
Bizningcha, mana shu omillar katoriga shaxslararo munosabat-larning tugri yulga kuiilishi, odamlarning 
okilona, odilona muloqotga urgangani, jamoa va guruxlarda ijobiy psixologik muxit yaratilgani, asabiylashish, 
parokandalik kamayganini xam kushish maqsadga muvofikdir.Yo‘qrrida kurilgan akseleratsiya nazariyalarini 
aloxida olib karalsa, mazkur jarayonni tushuntirish imkoniyati torayadi. Shuning uchun ularning ijobiy jixatlarini 
tanlab, muayyan tizimni barpo etish va shu yaxlit tizimdan foydalanib, akseleratsiyaning moxiyati va uni keltirib 
chikaruvchi omillarni tushuntirish mumkin.