O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limvazirligi farg’ona politexnika instituti «elektr texnikasi, elektr mexanikasi va elektr texnologiyalari»

1-maruza. Massiv rotorli asinxron elektr mexanik o’zgartgich
Reja:

1. 
   Massiv rotorli asinxron dvigatel.
   
2. 
   Ish xarakteristikasini yaxshilash.
   

Ushbu elektormexnik o‘zgartkichning rotori ferromagnit to‘liq silindrdan tashkil topgan (1.1-rasm). Bunday rotor bir vaqtning o‘zida magnit o‘tkazgich va tok o‘tkazgich vazifasini bajaradi. Aylanuvchi magnit maydoni rotorning ma’lum bir qismigacha kirib borib, unda uyurma toklarni xosil qiladi. Ushbu tok magnit maydon bilan o‘zaro ta’sirlashib elektromagnit moentni vjudga keltiradi. Natijada sirt effekti byjudga kelib, rotorning uncha chuqur bo‘lmagan qatlamida elektromagnit maydon kirib borgan joydan uyurmaviy tok oqib o‘tadi. Ushbu magnit maydon kirib borishining ekvivalent chuqurligi, rotorni qayta magnitlash chastotasiga bog‘liq. 50 Hz chastotaga mo‘ljallab ishlab chiqarilgan dvigatellarda, ishga tushirish paytida (s=1) bo‘lganda, ushbu chuqurlik 1,0-3 mm ni, s=0,05 shuning uchun ishga tushirish paytida 𝑅₂^′ o‘ta katta, 𝑋₂^′esa kam xamda sirpanish kamayishi bilan kamayadi, -esa kattalashadi. Natijada sirt effektining vjudga kelishi tufayli massiv rotorli asinxron mashinaning ishga tushish momenti etarli darajada katta bo‘ladi (M_it/M_N=1,5÷2,0) (1.2-rasm) va bu dvigatel qisqa tutashgan rotorli asinxron dvigatellarga nisbatan o‘zinig FIK va quvvat koeffitsienti cosφ ning kamligi bilan orqada qoladi.

1.1-rasm. Massiv rotorli asinxron dvigatel

Bu xolat shu bilan tushintiriladiki, nominal rejimda s=0,02÷0,1 magnit maydon rotorning tanasiga kirib borish chuqurligi etarli darajada kam bo‘lganligi uchun elektr va magnit qarshiligi katta bo‘ladi, shuning uchun katta elekt isroflari va katta magnitlovchi tokka ega.

Ish xarakteristikasini yaxshilash maqsadida, silindrsimon rotorning ikki yon tomoniga mis qisqa tutashgan halqa maxkamlanadi. Mis halqacha etarli darajada, po‘latga nisbatan kam solishtirma qarshikka ega bo‘lib, u xuddi olmaxon katakli rotorning qisqa tutashgan halqasi vazifasini bajaradi. Natijada rotorning yon tomonidagi elektr o‘tkazuvchanlik ortib, massiv rotorning aktiv qarshiligi kamayadi. Shu maqsatda rotorning yuza qismini 0,1÷0,3 mm qalinlikdagi yupqa mis qatlam bilan qoplanadi. Bundan tashqari, ish xarkteristikasini yaxshilash maqsadida, massiv rotorning materialini elektr va magnit o‘tkazuvchanligi yaxshi bo‘lgan materialdan tayyorlash mumkin. Bu yo‘nalishda oxirgi vaqtlarda ma’lum natijalarga erishilgan va dvigatelning energetik va texnik ko‘rsatkichlarini yaxshilaydigan, yuqori elektr o‘tkazuvchanlik va magnit o‘tkazuvchanlikga ega bo‘lgan qorishmalar olingan.
Massiv rotorli dvigatelllar bajaruvchi dvigatellar sirasiga kirib, avtomatik boshqarish tizimlarida ishlatiladi. Massiv rotor yuqori mexanik mustaxkamlikka ega bo‘lganligi uchun, undan yuqori tezlikli dvigatelllarni yaratish imkonini beradi (10000÷100000 ayl/min va yuqori). Bunday dvigatellar yuqori chastotali tok manbayidan ta’minot oladi (400÷1500 Hz) va maxsus elektr yuritmalarda va giroskopik qurilmalarda ishlatiladi.
Ushbu dvigatellarning texnologik tuzilishiga qaramasdan, ish rejimidagi energetik ko‘rsatkichlarining pastligi uchun keng miqdorda ishlab chiqarishda qo‘llanilmaydi.
Xozirgi kunda g‘ovak magnit rotorli turlari mavjud. Bunday dvigatellarda rotorning massasini va inersiya momentini kamaytirish maqsadida rotori g‘ovak shaklida tayyorlanadi. Rotor devori qalinligi magnit maydoni ish rejimida kirib borish chuqurligiga teng qilib tanlanadi. Bu qalinlik chastota 400÷1000 Hz da 0,3÷0,5 mm ni va 50 Hz da esa 1÷3 mmni tashkil etadi.
G‘ovaksimon rotorli dvigatellarda foydali ish koeffitsienti η va quvvat koeffitsienti cosφ ning kamligi uchun ular keng tarqalmagan.