O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi urganch davlat universiteti

R.Mavlonova, O.Turayeva «Pedagogika» darsligida axloq quydagicha ta’rifi berilgan: Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bulib,muayyan jamiyatda yashovchi kishilar amal qilishi zarur bo`lgan ma’lum xatti-sharakat qoidalari yig`indisidir.
Axloq odamlarning bir-birlariga, jamiyatga, davlatga, xalq mulkiga, oilaga, ishlab chiqarish vositalariga, mexnat maxsulotlari va shu kabilarga munosabatini muayyan tartibga soladigan xatti-xarakat qoidalari tizimida namayon buladi.
O‘zbkiston Resbplikasi enikelopediyasida axloq qoidasiga quydagicha izoh berilgan:
Axloq kishlarning bir-birlariga, oila, jamiyatga bulgan munosabatlarida namayon buladigan xatti-xarakatlari, xulq-atvori, odoblari majmuasi huquqdan farqli ravishda axloq talablarining bajarish-bajarmalik ma’naviy ta’sir kursatish shakllari bilan belgilanadi. Axloq etika fani o‘rganadi.
Binobarin, ta'lim tarbiya tizimini o‘zgartirmasdan turib ongni o‘zgartirib bo‘lmaydi. Ongni tafakkurni o‘zgartirmasdan turib esa biz ko‘zlagan oliy maqsad-ozod va obod jamiyatni barpo etib bo‘lmaydi. Mamlakatimizda qabul qilingan “Ta'lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash” milliy dasturi, asosida ta'lim tarbiya islohotlari keng amalga oshirlmoqda. Xalqimiz ma'rifati va ma'naviyatini yuksaltirishga harakat qilinmoqda.Yer,oila,ota-ona, mustaqil davlatimizga sadoqat, insonlarga hurmat,ishonch,vijdon erkinlik-ma'naviyat ma'rifatning ma'nosi ana shunday juda kengdir. Erkin fuqaroni ongli mustaqil fikrga ega bo‘lgan aqlan barkamol, jismonan sog‘lom,ma'naviy yetuk, shaxsni tarbiyalash xozirgi kunning muhim talabidir. Bu boradagi ishlarni aniq maqsadni amalga oshirish uchun davlat ahamiyatiga moillik dasturlar rejalar dasturlar ishlab chiqildi. Birgina o`tayotgan yillarning atalishida ham buni ko`rish mumkin. 1996 – yil A.Temur yili,1997 yil “Inson manfaatlari” yili deb e'lon qilindi.Jamiyatdagi fuqarolar manfaatini himoya qilinmagan ularning ehtiyojlari qondirilmagan davlat hech qachon qudratli bo‘lolmaydi.Shu bois ham avvalo inson qadri qimmati oliy darajaga ko‘tarildi.1998 yil “Oila yili” deb e'lon qilindi. Ayol onaning jamiyatda,o`rnini, kelajagini, belgilashdagi bir qancha qarorlar qabul qilindi.Ayolning bola tarbiyasidagi muhim o‘rni ham hisobga olindi va ularga e'tibor yanada kuchaydi. 2000 yil-“Sog‘lom avlod yili” deb e'lon qilindi. Bu bilan yuqoridagi maqsadlar, niyatlar bilan birga bir narsaga ya'ni buyuk kelajak barpo etila boshlandi. Kelajagimiz bo`lgan yosh avlodni har tamonlama sog‘lom insonlar qilib tarbiyalash borasida olib borilayotgan ishlar yanada kuchaytirilib yuborildi.
2001 yil-“Onalar va bolalar“ yili deb e'lon qilinib, ona va bolalarga katta g‘amxurlik ko‘rsatildi.Bu oldindan e'lon qilingan yillarning mantiqiy davomi bo‘lib,belgilangan ijobiy ishlar yanada kengroq davom ettirilib borildi.2002 yili”qariyalarni qadrlash yili” deb e'lon qilinib,jamiyatimizning hech bir qatlami e'tibordan chetda qolmasligi ko‘rsatilishi bilan birga o‘zbek xalqining keksalarga hurmat saqlash borasidagi azaliy qadriyatlar ham yana bir bor o‘z ifodasini topdi. 2003 -yili “Obod mahalla”,2004- yil “Mehr va muruvvat” va 2005- yil “ Sihat- salomatlik” yili deb e'lon qilinishi barchasi inson manfaatlariga qaratilgan bo‘lib, yillarning bunday nomlanishlari va ularda turli dasturlarni qabul qilinishi, ular asosida amalga oshirilayotgan tadbirlar hammasi inson va uning manfaatlariga xizmat qilishi ko‘zda tutilgan.Inson uning har tamonlama uyg‘un kamol topishi va farovonligi shaxs, shaxs manfaatlarini ro‘yobga chiqarishning sharoitlarini va
ta'sirchan mexanizimlarini yaratish eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning andozalarini o‘zgartirish respublikada amalga oshrilayotgan islohatlarning asosiy maqsadi harakatlantiruvchi kuchidir 2006 – yil “Homiylar va shifokorlar” ,
2007 - yil “Ijtimoiy himoya yili”, 2008 - yil “Yoshlar yili”, 2009 – yil “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili”, 2010 - yil “Barkamol avlod”, 2011-yil “Kichik beznes va xususiy tadbirkorlik yili”, 2012 – yil “Mustahkam oila”yili deb e’lon qilinishi bejiz emas. Bularning barchasi Vatan el –yurt uchun,Vatan farovonligi uchun qilinayotgan buyuk ishlardir.
1993 yil ”Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar kontsepsiyasi”, 1997 yil esa O‘zbekiston Respublikasining “Ta'lim to`g‘risidagi qonun”va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Bulardan ham asosiy maqsad yuqorida ta'kidlab o‘tganimizdek ta'lim va tarbiya tizimini tubdan isloh qilish har tamonlama komil insonlarni va yetuk kadrlarni tarbiyalab yetishtirishdir. Ayniqsa biz yoshlarga bo‘lgan e’tibordir, chunki kelajak yoshlar qo‘lida. Biz yoshlar “Vatan” degan so‘zni el-yurt, xalqimizning farovonligi uchun quyidagilarga o‘z qalbimiz va ongimizda rivojlantirib borishimiz zarurdir.
- Vatanparvarlik me’yorlariga mos xislatlarni shakllantirish, qonuniy jamoa axloqi va turmush qoidalariga hurmat bilan qarashni tarbiyalash, shaxsning noyob qirralarini belgilovchi fuqarolik va ijtimoiy mas’uliyat xislarini rivojlantirish;
- O‘zimiz yashayotgan mamlakatning ravnaqi, insoniyat taraqqiyotini barqaror saqlab qolish yo‘lida g‘amxo‘rlik qilish;
- O‘z xalqimiz, davlatimiz, uning himoyasi uchun hamisha shay bo‘lishga;
- Mehnatga bo‘lgan ijodiy munosabatimizni tarbiyalash, sog‘lom turmush tarzi uchun intilish;
- Axloqiy fazilatlarni (mehribonlik, shafqatlilik, adolatparvarlik va boshhqalarni)o‘z ongimizda takomillashtirish;
Ko‘rinib turibdiki, biz yoshlarda ma’naviy-axloqiy tarbiyani shakllantirish uchun yaxlit axloqiy tarbiyaning mavjud metodlarini takomillashtirishda yangicha yondoshuvi tarkib topmaguncha bu masala o‘z yechimini topa olmaydi.
Ayrim hollarda ta’lim berishda asosiy urg‘u bilim berishga qaratilishi va ba’zi tarbiyaviy masalalarda ma’suliyatsizlik tufayli ba’zi yoshlarimizning boshi berk ko‘chaga kirib qolish hollari uchramoqda, shu sababli bugungi kunda jamiyatimizning ma’naviy-ma’rifiy negizini takomillashtirish maqsadida taqdim qilinayotgan o‘quv materiallarining g‘oyaviy jihatdan yetuk bo‘lishiga erishish zarur. Bunda o‘quvchilarda vatanga muhabbat tuyg‘ularini singdirish orqali umumiy madaniyat saviyasini o‘stiradigan, zarur bo‘lsa, xulqidagi nuqsonlarni bartaraf etuvchi tizim orqali ta’sir etish zarur.
Barchamiz yaxshi bilamizki, kelajak avlod haqida qayg‘urish, sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir. Hammamiz yana bir haqiqatni anglab yetmoqdamiz. Faqatgina chinakam ma’rifatli odam inson qadrini, millat qadriyatlarini, bir so‘z bilan aytganda, o‘zligini anglash, erkin va ozod jamiyatda yashash, mustaqil davlatimizning jahon hamjamiyatida o‘ziga munosib, obro‘li o‘rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurashishi mumkin.
O`qituvchi va tarbiyachilarning ma’naviy o`qishlari uchun g`amxo‘rlik qilish, ularning moddiy ahvollarini yaxshilashga e’tibor berilmoqda. Jumladan, 1984 yildan beri xalq maorifi xodimlarining oylik maoshlari oshirilib, turmush sharoitlari yaxshilanib kelmoqda.
Allomalardan Rizouddin ibn Faxriddin aytadi:

• 
  Har bir odam va har bir elning saodatli bo`lishiga bosh sabab ilmdir. Ekinlar uchun yomg`ir, sug`orish qanday kerak bo`lsa, odam bolasi uchun ham ilm shu darajada keraklidir.
  

Bolalarini ilmli, odobli qilib o`stirish ota-onaning burchidir. Muallimlar ham bu muqaddas vazifadan chetda emaslar. Agar muallim esangiz, shogirdlaringizning har bir harakatini ko`z oldingizda tuting, ularni xushmuomalali bo`lishga o`rgating, jamiyatning foydali a’zolari qilishga erishing. Bolalarni nojuya so`z, nojo`ya xatti-harakatdan to`xtab qolishga o`rgatib, o`zi esa o`zini to`xtata olmaydigan, bolalarni dustlik, o`rtoqlikka o`rgatib, o`zi esa ular bilan o`rtoq, do`st sifatida emas, balki katta rahbar sifatida muomalada bo`ladigan tarbiyachi yomon tarbiyachidir.
Bu o`rinda dono xalqimizning kamtarlik to`g`risidagi quyidagi hikmatini keltirish joizdir.
Uluglik aylama zinhor, o`zingni kamtar tut,
Kimdaki bo`lsa bu xislat ajab saodatdir.
Kishi shaxsining dastlabki asoslari vujudga keltiriladigan maktabgacha tarbiya yoshida kattalarning bolaga ta’siri ayniqsa katta bo`ladi. Bola aqliy va axloqiy jihatdan faqat kattalarning to`g`ridan-to`g`ri ta’sirida tarbiyalanadi, kamolga yetadi. Hech qanday shakllar, hech qanday intizom, hech qanday ustav hamda mashg`ulotlar inson shaxsining ta’sirini sun’iy ravishda almashtirishi mumkin emas. YOsh qalb uchun bu quyoshning samarali nuridir, buni hech narsa bilan almashtirib bo`lmaydi. Bola shaxsining shakllanishida tarbiyachining yetakchi rol o`ynashi uning har bir bolaning shaxs sifatida shakllanishida javobgar ekanligini taqozo etadi.
SHarq mutafakkirlari axloqni ikkiga ajratib tasnif etadilar.CHunonchi atoqli pedagog va shoir Abdulla Avloniy odamlarni axloqiy jiratdan ikki toifaga bo‘ladi va har qaysi toifaga xos bo‘lgan sifatlarni izohlaydi.Uning ko‘rsatishicha kishilar “yaxshi xulqli va yomon xulqli”bo‘ladilar: “Axloq ilmi –insonlarning xulqlarini ikkiga bo‘lishdir . Agar nafs tarbiyat topib , yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa ,yaxshilikka tavsif bo‘lib “yaxshi xulq ”,agar tartibsiz o‘sib ,yomon ishlar qiladurg‘on bo‘lib ketsa ,yomonlikka tavsif bo‘lib “yomon xulq ” deb atalur.
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Hozirgi vaqtda axloqsizlikni madaniyat deb bilish va aksincha ,asl ma’naviy qadriyatlarni mensimasdan , eskilik sarqiti deb qarash bilan bog‘liq holatlar bugungi taraqqiyotga , inson g‘ayoti ,oila muqaddasligi va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solmoqda va ko‘pchilik butun jahonda bamisoli balo –qazodek tarqalib borayotgan bunday xurujlarga qarshi kurashish naqadar muhim ekanini anglab olmoqda.”
Muxtasar qilib aytganda, oxirgi yillarda ta’lim-tarbiya sohasida amalga oshirilgan, ko‘lami va mohiyatiga ko‘ra ulkan ishlarimiz biz ko‘zlagan ezgu niyatlarimizga erishish, hech kimdan kam bo‘lmaydigan hayot barpo etish, yoshlarimiz, butun xalqimizning ma’naviy yuksalishi yo‘lida mustahkam zamin yaratgani ushbu asarda ishonch bilan ta’kidlanadi.