O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’limi vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

Klaster usulida joriy qilingan innovatsion texnologiyalarni iqtisodiy samaradorligi.

Innovatsion texnologiyani xalq xo‘jaligiga tadbiq qilishda iqtisodiy samaradorlikni quyidagi usullarda baholash mumkin:
Yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish uchun uning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligni aniqlash kerak. Shu sababli yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish asosida ishlab chiqarishida yuqori ko‘rsatkichlarga yerishish uchun texnik chora-tadbirlarning qaysi biri foydali ekanligini aniqlash zarur.
Fan-texnika tarakkiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi uslubiy ko‘llanmalarda izoxlab berilgan.
Ularga quyidagilar kiradi:
- kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo‘iicha namunali metodika;
- xalq xo‘jaligida yangi texnika, ixtirochilik va ratsio-nalizatorlik tavsiflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi;
- korxonalar va ishalb chiqarish birlashmalari boshqaru-vining avtomatlashtirilgan tizimining iqtisodiy samarador¬ligini hisoblash metodikasi;
- boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi samarador¬ligini;
- mexnatni ilmiy tashkil etish, ya’ni MIT bo‘iicha tadbir-choralarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi;
- atrof-muhitni muhofaza etish bo‘yicha chora-tadbirlar¬ni amalga oshirish uchun sarflangan xarajatlarning iqtiso¬diy samarasini aniqlash uchun vaktinchalik metodika.
Undan tashqari, tarmoq vazifalari, ilmiy-tekshirish institutlari, loyiha tashkilotlari, oliy o‘quv yurtlari ham metodik materiallar tayyorlashlari mumkin.
U qanday qilib aniqlanadi? Yangi ishlamalarni iqtisodiy samaradorligi barcha ishlab chiqarish tarmoqlarida, ilmiy-tekshirish institutlarida, loyihalash tash-kilotlarida tegishli tadbirlarni avvalgi yillardagi o‘zlashtirish natijalarini ifodalovchi xujjatlar asosida aniqlanadi. Ilmiy-texnikaviy tadbirlarning ko‘p yillik tajribalariga asoslangan turli ko‘rsatkichlar, jumladan, mashina va texnikaviy vositalarni ishlab chiqish xamda ulardan foydalanish natijasida erishiladigan yillik iqtisodiy samaradorlik quyidagicha aniqlanadi:

Bu yerda: 3₁ va 3₂ — mavjud va yangi texnika yordamida maxsulot birligini ishlab chiqarish xarajatlari;
a — yangi texnikaviy vositalarning sifatini, nisbiy afzalligini ifodalovchi koeffitsient bo‘lib:


_{ } hisoblanadi.

Bu yerda: Q₁ va Q₂ — mavjud va yangi texnikaviy vositalar birligi yordamida yil davomida ishlab chiqarilgan maxsulot hajmi;

P₁ va R₂ — mavjud va yangi texnikaviy vositalar kiymatida ularni tiklash uchun ajratmalar salmog‘i;
R — yangi texnikadan foydalanish davrida erishiladigan samaradorlik. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Bu srda: _{ } - mavjud va yangi sxnikadan foyda­lanish davridagi joriy xarajatlar;

_{ } — mavjud va yangi sxnikadan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan kapital qo‘yilmalar;
Ye — kapital qo‘yilmalarining norma darajasidagi sa­maradorlik koeffitsienti;
A₂ — yangi texnika joriy etilgandan keyin uning yordami bilan ishlab chiqariladigan maxsulot hajmi;
S — yangi sxnikani loyihalashtirish xarajatlari.
Yangi texnika samaradorligini hisoblash qiyosiy samara-dorlikni aniqlash tamoyillariga asoslanadi. yangi sxnikadan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi asosida amalga oshiriladi.
Bu mstodikaga binoan iqtisodiy samara quyidagi formu­la yordamida ifodalanadi:

Bu srda: S — yillik iqtisodiy samara, so‘m; _{ } — yangi texnika yordami bilan tayyorlangan maxsulot birligiga sarflangan katgirilgan xarajatlar (T+Ye_nx K);

A₂—hisobot yilida yangi texnika yordamida ishlab’ chiqa-rilgan mahsulotning yillik hajmi.
Yangi texnika va sxnologiyaning iqtisodiy samaradorli­gini rejalashtirish va bashorat qilishda uning bir qator asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga, jumladan foydaning ko‘payishi, mehnat unumdorligining oshishi, mehnat, moddiy va kapitat sig‘imining pasayishi, maxsulot tannarxining kamayishiga ta’sir etishi hisobga olinadi. Masalan, yangi maxsulot-ni ishlab chiqarish hisobiga olinadigan rejali foydaning ko‘payishi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Bunda:_{ } — kelgusi davrda foydaning oshishi (so‘m

hisobida);
_{ } — korxona ulgurji bahosi va yangi mahsulot birli-gining ishlab chiqarish tannarxi;
_{ } — korxona ulgurji bahosi va almashtiriladigan mahsulotning yangi texnikaning joriy etilgungacha bo‘lgan yil-dagi tannarxi (so‘m hisobida);
_{ } — kelgusi davrda ishlab chiqariladigan yangi max­sulot va yangi texnikami joriy etishgacha bo‘lgan yildagi al­mashtiriladigan maxsulot xajmi (so‘m hisobida).