O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi al-xorazmiy
Download 0,85 Mb. Pdf ko'rish
|
xx asrning 60-80-yillarida ozbekistonda suv resurslaridan foydalanish muammolari
|
32
boshlangan edi. Quruvchilar uchun Rog’un shahri bunyod etildi - ko’p qavatli uylar, maktab va bolalar bog’chalari qurildi. Qurilish maydoni 1000 - 1700 metrgacha balandlikda joylashgan. Eng yaqin temir yo’l stantsiyasigacha 80 chaqirim. Loyihaga sobiq sovet respublikalaridagi 300 dan ortiq korxona jalb qilindi. Gidroquruvchilar yuqori bosim ostidagi mustahkam bo’lmagan, qulab tushuvchi tog’ jinslari mavjud sharoitda qurilish tunnellarini bunyod etishga majbur bo’ldilar. Rejaga ko’ra 63 kilometr uzunlikdagi tunnel teshilishi kerak edi. Oyiga bir necha o’n metrlik tunnel kovlanardi, xolos. To’g’onning o’rta qismi yumshoq qum tuproqli, so’ngra shag’al va tosh aralashmasi, yon tomonlariga tosh to’kildi. To’g’on hajmi 76 ming kub metr. Olimlarning mahlumotlariga ko’ra, to’g’onning geologik qurilishi asosida yirik tosh tuzi qatlami mavjudki, u filtratsion oqimning faol hududiga to’g’ri keladi. Suv sathining ko’tarilishi va filg’tratsion oqim harakatga kelishi oqibatida to’g’on asosida suffizion jarayonlar rivojlanib, mahlum bir sharoitda uni yuvib ketilishi asos va gidrouzel inshootining bus-butun bo’lib qolishiga xavf tug’diradigan darajada tezlashadi... Ma’lumki, Tojikistondagi Rog’un GESi yuqori seysmik, ko’chki va sel jarayonlari sodir bo’ladigan hududda olib borilmoqda. Boz ustiga uning to’g’oni ostida tosh tuziga to’la Iloq-Vaxsh tektonik yorig’i joylashgan. Shu tufayli ko’p millionlik O’rta Osiyo aholisi hayotiga xavf solayotgan Rog’un jahon jamoatchiligining, ekologlar, nufuzli olimlar, juda ko’plab ekspertlarning g’azabini keltirayotgani bejizga emas. Bundan tashqari, Amudaryo va Sirdaryo butun mintaqaning asosiy obi hayot manbai sifatida yuz yillardan buyon O’rta Osiyo aholisini suv bilan tahminlab kelgan va O’zbekiston, Tojikiston, Qozog’iston, Qirg’iziston hamda Turkmaniston chegaralarini kesib o’tgan holda transchegaraviy ahamiyatga molikdir. SHuning uchun ham suv xavfsizligi O’rta Osiyo mintaqasidagi barcha davlatlar uchun yaxlit tarzdagi strategik vazifa hisoblanadi. Rog’un to’g’oni yorilib ketishi natijasida juda katta balandlikdagi suv to’lqini sanoqli lahzalarda Vaxsh va Amudaryo oqimi bo’ylab shitob bilan pastga otiladi 33
va dastlab Tojikistonning o’ziga, shundan keyin O’zbekiston, Afg’oniston va Turkmanistonga o’nglab bo’lmaydigan darajada zarar yetkazadi. Buning oqibatida hosil bo’lgan “tsunami” tufayli sanoqli lahzalarda 5 million kishi yashaydigan 700 dan ortiq aholi punkti suv ostida qoladi. SHundan ko’rinib turibdiki, Iloq-Vaxsh hududida joylashgan gigant gidrouzel yangi va yangi yer silkinishlarining sababchisi bo’lib qoladi. Rog’un loyihasi bundan yarim asr oldin ham qizg’in bahslarga sabab bo’lgan, lekin bundan nariga o’tmagandi. Chunki o’sha davrda barcha loyihalar anhanaviy tizimda tayyorlanar va tasdiqlanar edi. Albatta GES loyihachilari to’g’onning xavfsizligi, konstruktsiyasining seysmik mustahkamligi haqida bong urishardi. Global iqlim o’zgarishi sayyoramizdagi hayotga o’zining aytib bo’lmas darajadagi tuzatishlarini kiritayotgan bugungi kunda esa Rog’undagi tadqiqotlarni baholashda uning loyihasi o’tgan asrda yaratilganligini va u bunday holatda texnik tomondan haqqoniy xavf tug’dirishini birinchi navbatda hisobga olish kerak. O’tgan 40 yil davomida Rog’unning to’g’oni jiddiy darajada siljigan bo’lishi mumkin. CHunki Tojikiston hududida, ushbu mintaqadagi kabi yer qimirlash hech qachon to’xtagan emas. Bundan tashqari, ushbu qurilishning holati ustidan texnik nazorat o’tgan o’n yilliklar ichida umuman olib borilmagan, shuningdek, bu davrda daryoning boshlanish qismida seysmik rivojlanish va tektonik holatlar bo’yicha tahlillar o’tkazilmagan. Bu o’rinda shuni eslatib o’tish lozimki, Yaponiyada bo’lgani kabi darajadagi zilzilalar turli yillarda Tojikiston hududida ham sodir bo’lgan. 2008 yilda esa bunday tabiiy falokat natijasida 74 kishi hayotdan ko’z yumgan, ularning yarmiga yaqini bolalar edi. 2010 yil davomida sodir bo’lgan yer silkinishlari oqibatida minglab uylar vayron bo’ldi. Ularning ayrimlari markazi Rog’un shahri yaqinida bo’lib, kuchi 4 balldan 6 ballgacha yetdi. Bundan tashqari, akademik B.Nigmatullaevning bashorat qilishicha, yaqin yillar ichida Pomir-Hindikush tog’lar tizimida kuchli yer silkinishlari sodir bo’lishi ehtimoldan xoli emas. Ma’lumki, qurilishi misol uchun 10 yil davomida muzlatib qo’yilgan besh qavatli uyni bunyod etishni davom ettiruvchi har qanday muxandis birinchi navbatda oldin 34
bir-biriga kavsharlangan konstruktsiyalar bo’yicha ekspert xulosalariga ega bo’ladi. Ana shunday sharoitda nima uchun dunyoda sodir bo’layotgan va ilgari misli ko’rilmagan fojiaviy voqealar, texnogen falokatlar Rog’un qurilishi tashabbuskorlari ko’zini ochmayotganligini tushunish qiyin. Bu o’rinda sarf- xarajat va qurilish muddati bo’yicha ham iqtisodiy jihatdan samarali, ehtibor tortar, eng asosiysi, Markaziy Osiyo mintaqasining ko’p millionli aholisi hayotini tahlikaga qo’ymaydigan kichik GESlar qurish ushbu muamoni hal etishning eng maqbul yo’li ekanligini ko’pchilik ekspertlar ehtirof etmoqda. Hatt
о, eng qulay vaziyatda ham Rоg’un GESining ko’zda tutilayotgan en еrgеtik rеjimda ishlashi Amudaryo quyi qismida yashayotgan ko’p milliоnli ah оli turmush sharоitining kеskin yomоnlashuviga оlib kеladi. Daryoda suvning min еrallashuvi 2 baravar оrtadi, vеgеtatsiya davrida uning оqimi ancha kamayadi 1 . His оb-kitоblarga ko’ra, qishlоq хo’jalik ekinlari, aralash qayta ishlash tarmоqlari va baliq r еsurslarining nоbudgarchiligi tufayli ko’riladigan zarar 5 yil ichida qariyb, 20,6 mlrd AQSH d оllarini tashkil etadi 2 . Sobiq ittifoq parchalangach, GES qurilishi muzlatib qo’yildi va 1993 yilning 8 mayidayoq yuqori qurilish to’sinini kuchli sel oqimi yuvib ketdi, tunnellar va mashina zali qisman suv ostida qoldi. Tabiatning o’zi qariyb 40 yil davomida Rog’unga qarshi bo’lmoqda. SHunday ekan, “milliy g’oya” niqobi ostidagi va xalq tomonidan inkor qilingan bunday g’oya natijasida amalga oshirilgan loyiha muvaffaqiyatli bo’lishi mumkinmi? Bu borada qaror qabul qiluvchilar o’z xalqiga qarshi borish xavfli ekanligini tushunib yetishlari darkor. 2004 yilda Tojikiston hukumati bilan “Rusal” kompaniyasi o’rtasida GES qurilishini nihoyasiga yetkazish bo’yicha kelishuv imzolandi. “Rusal”ning mablag’i hisobidan loyihaning texnik-iqtisodiy asosi yaratildi, GES maydonida bir muncha ishlar amalga oshirildi (jumladan mashina zali quritildi). Biroq tomonlar loyihaning bir qator muhim o’ziga xos jihatlari bo’yicha, jumladan, to’g’on
1 Transch еgaraviy ekоlоgik muammоlar: rivоjlanish yo’lidagi yеchimlar // O’zbеkistоn оvоzi. - 2010. - 18 nоyabr. 2
История становления и развития сотрудниcчества Узбекистана с международными организациями. / Отв. ред. Абдуллаев Р.М., Алимова Д.А./. – Тасҳкент: ФБАН РУз, 2011. – С.106. 35
balandligi va uning xususiyati (“Rusal” tomonidan beton to’g’on balandligi 285 metr bo’lishi yuzasidan taklif kiritildi) yuzasidan bir to’xtamga kelolmadilar va 2007 yilning sentyabrida Tojikiston rasman ushbu kompaniya bilan kelishuvni bekor qildi. Bundan tashqari, Rossiya investitsiyasi evaziga alyuminiy zavodini sotishga rozi bo’lmadi. 2009 yilning dekabrida rejalashtirilgan Vaxsh daryosini to’sish ishlari orqaga surildi. Mamlakat rahbarlari oldida GES qurilishini nihoyasiga yetkazish uchun moliyaviy manbalar topish masalasi ko’ndalang bo’lib qoldi. Xorijiy investorlar qo’llab-quvvatlamagach, Tojikiston o’z kuchi bilan Rog’un qurilishini nihoyasiga yetkazishni mo’ljalladi va buning uchun Rog’un GESi aktsiyasi chiqarildi va aholiga sotildi. O’sha paytlarda “Farg’ona.Ru” yozganiga qaraganida 1.3 milliard dollarlik 5 million dona aktsiya chiqarildi. 2010 yilning 1 martidan boshlangan keng miqyosdagi “ixtiyoriy-majburiy” tadbir natijasida aktsiyalar sotuvidan tushgan mablag’ 173 million dollarni tashkil qildi. Huquq himoyachilari “hozircha o’zi yo’q GES aktsiyalari bahzi mintaqalarda ish haqi va nafaqa o’rniga berilayotganligini” xabar qildilar. Ayrim tojik ekspertlari va iqtisodchilarining fikricha, hukumat aholidan Rog’un loyihasi uchun yiqqan pulni rekord darajadagi past foiz stavkasini (0,6%) taklif qilayotgan tojik banklariga joylashtirishdan bosh tortish bilan o’zini noqulay ahvolga solib qo’ymoq. Ayrim kuzatuvchilar taxminicha, vaziyatdan chiqishning yagona yo’li Rog’un GESni xususiylashtirishga xorijiy banklarni jalb etish edi, ammo hukumat bundan bosh tortdi, Tojikiston banklari o’rtasida o’tkazilgan tenderning uchinchi bosqichi norasmiy yakunlariga ko’ra, birorta ham bank bu ishga bosh qo’shishni istamagan. O’nlab odamlar hayotiga zomin bo’lgan Sayano - Shushensk GESidagi halokat ham ushbu loyiha muxandislik nuqtai nazaridan puch va istiqbolsiz ekanini isbotladi. CHunki ushbu ulkan inshoot ham Rog’un GESi loyihasi uchun asos qilib olingan qurilish normalari va standartlariga muvofiq barpo etilgan edi. Boz ustiga ekspertiza natijalari shuni ko’rsatadiki, Rog’un gidrouzelining ilgari barpo etilgan inshootlari qurilishi chog’ida ushbu eskirgan qurilish normalari 36
ham qo’pol ravishda buzilgan. O’sha davrda qurilgan mashina zalining qarama- qarshi devorlari bir-biriga tomon 90 santimetrdan ziyod siljiganining o’ziyoq bunga aniq dalil bo’la oladi. Nufuzli mutaxassislarning fikricha, qurilish uchastkasi uchun joy mutlaqo noto’g’ri tanlangan. Negaki, ushbu maydon Rixter shkalasi bo’yicha 9 va undan yuqori balli halokatli zilzilalar muntazam sodir bo’lib turadigan Ilyaks-Vaxsh yorig’i zonasida joylashgan. Ushbu hududda yuz bergan 9 balli zilzilalar 1907 yil Qoratog’, 1911 yil Sarez darasi, 1949 yil Xaitni larzaga keltirganini, 100 mingdan ortiq kishining o’limiga sabab bo’lganini tojikistonlik olimlar, yoshi ulug’ kishilar unutgani yo’q hali. Tojikistonning yetakchi seysmologlari ushbu zilzilalar yuzaga kelgan jarayonlar tahlili asosida Rog’un GESi quriladigan hududda keyingi o’n yillikda kuchli yer silkinishlari yuz berishi mumkinligini bashorat qilmoqdalar. Rog’un GESi ishga tushiriladigan bo’lsa, to’g’on ostida qoladigan yuz metr qalinlikdagi tuz qatlami ushbu ulkan texnogen halokat xavfini yanada kuchaytiradi. Ushbu tuz qatlamining suv tahsirida doimiy yuvilib turishi, hattoki sezilar-sezilmas seysmik siljishlar ham 350 metrlik uyma to’g’onning o’pirilishiga olib kelishi muqarrar. Bunday holat ro’y beradigan bo’lsa, yer sathidan 100 metr baland bo’lgan to’lqin pastga sekundiga 130 metr yoki soatiga 468 kilometr tezlikda yopiriladi. Oqibatda quyida joylashgan Nurek GESi to’g’onini butunlay o’pirib, bu to’lqin yanada balandlashadi va Vaxsh kaskadidagi boshqa barcha GES va gidrouzellarni vayron qiladi, Tojikiston, O’zbekiston va Turkmanistonning o’nlab shahar va aholi punktlari suv ostida qoladi, butun O’rta Osiyo mintaqasida misli ko’rilmagan texnogen va ekologik halokat yuzaga keladi. Rog’un GESi qurilishi loyihasi yuzaga keltiradigan xavflarni qayd etarkanmiz, uning Tojikiston va qo’shni davlatlar ekologiyasi, bio xilma-xilligi hamda millionlab odamlar istiqomat qilayotgan joylarga yetkazadigan muqarrar fojiali tahsilini e’tibordan chetda qoldirib bo’lmaydi. Loyiha bo’yicha 14 kub kilometr sig’imga ega Rog’un GESi suv omborini to’ldirish uchun sakkiz yil kerak
37
bo’ladi. Bu davrda Amudaryo oqimi keskin o’zgarib, uning quyi qismidagi hududlarda uzoq yillar qurg’oqchilik yuzaga keladi. Rog’un suv ombori to’la quvvat bilan ishga tushgach, GESning energetik ish rejimiga o’tkazilishi yoz-kuz mavsumida omborda suv to’planishi sababli qurg’oqchilik va suv tanqisligini yuzaga keltirishi, qish mavsumida esa elektr energiyasi ishlab chiqarish maqsadida suv omboridan katta miqdorda suv chiqarilishi oqibatida toshqinlar bo’lishi, botqoqlanish va suv bosishi yuz minglab gektar serhosil yerlarni yaroqsiz holga keltirishi mumkin. Bunday vaziyat O’zbekiston va Turkmanistonning millionlab aholisini muhim hayotiy manbalardan mahrum etadi. Shunday qilib, Rog’un GESi qurilishi loyihasining amalga oshirilishi oqibatida katta miqyosdagi qurg’oqchilik, ocharchilik, kasalliklar tarqalishi yuzaga keladi, Amudaryoning quyi qismida yashayotgan millionlab odamlar boshqa joylarga ko’chishga majbur bo’ladi. Huquqiy nuqtai nazardan Rog’un GESining qurilishi xalqaro normalarning qo’pol buzilishi hisoblanadi. Negaki, barcha parametrlarga ko’ra, Amudaryo transchegaraviy suv oqimi bo’lib, uning suvidan foydalanish rejimini o’zgartirish bilan bog’liq har qanday qurilish ushbu daryo o’z hududidan oqib o’tadigan qo’shni davlatlarning roziligi bilangina amalga oshirilishi kerak. Bugun O’zbekiston butun mintaqamiz uchun falokat bilan yakunlanishi ehtimoli bo’lgan mazkur loyihani amalga oshirishga rozilik bermaslik uchun yetarli darajada huquqiy, ekologik, iqtisodiy va boshqa huquq va dalillarga ega. “Ekologiya xabarnomasi” jurnalida chop etilgan “Rog’un suv ombori qurulish maydoni va uning atrofidagi seysmik holat” nomli tadqiqotida ta’kidlanishicha, Markaziy Osiyo Yer sharining seysmik jihatdan faol bo’lgan zonalaridan biri bo’lib, mintaqaga tutash hududlarda ko’p sonliqurbonlar va vayronagarchiliklarga sabab bo’lgan kuchli yer silkinishlari ro’y bergan. Statistik tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki, so’nggi 150 yil ichida mintaqa atrofida 17 marta yuza (o’chog’I 30 km. chuqurlikda bo’lgan) va 20 dan ortiq chuqur (o’chog’I 280 km. chuqurlikda 38
bo’lgan) 9 balli zilzila lar qayd etilgan. Ma’lumki, Rog’un GESi Pomir va Tyan- Shan tog’lari tutashgan hududda qurilmoqda. “Bu ikki yirik tektonik tuzilmalar Janubiy Tyan-Shan va Hisor-Ko’kshol yoriqlari chegarasida joylashgan. Rog’un suv ombori joylashgan Vaxsh yorig’i esa ularning bir qismi bo’lib, mintaqaning seysmik holati hamda ikkita tog’ tizmalarining o’zaro to’qnashuvi yuqorida nomlari keltirilgan yoriqlarning harakatiga bog’liqdir. Yoriqlarning dinamik ta’sir etish umumiy maydoni 30-40 km.ni tashkil etadi. Uning seysmik faolligi Markaziy Osiyodagi eng kuchli sanaladi. Yer yuza qismida (o’chog’I 30 km.gacha chuqurlikda bo’lgan) 8 va undan yuqori balli eng kuchli 17 ta zilzila aynan mana shu hududda ro’y bergan va ularning 6 tasi so’nggi 110yil ichida qayd etilgan”, deb ta’kidlaydi olimlarimiz. Ularning fikricha, mazku hududda 9 balli zilzilalar har 15-20 yilda takrorlanib turadi. “1974-yildagi 9 balli Markonsu zilzilasini yodga olaylik. O’tgan 38 yil mobaynida bu yerda boshqa kuchli yer silkinishi kuzatilmadi. Seysmik holatning uzoq vaqt sokin hukm surishi ancha havotirlidir. Chunki bunda kuchliroq zilzila kuztilishi bosimi ortib borayotgan bo’lishi mumkin. Hozirgi vaziyatdan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, Rog’un suv ombori qurilayotgan hududda global seysmik faollik davri boshlangan va bu yerda yanada kuchliroq yer silkinishining qayd etilishi ehtimoldan holi emas”, debta’kidlaydi tadqiqot mualliflari. Ularning so’zlariga ko’ra, Rog’un elektrostansiyasi qurilayotgan maydon 1907-yilda ro’y bergan Qoratog’ zilzilasi va 1949-yilda qayd etilgan Xoit zilzilalari o’choqlari orasida joylashgan. Ushbu hududda o’shandan beri 9 va undan yuqori balli yer silkinishlari boshq akuzatilmagan. Hozirga qadar Nurek GESidan 20 km. narida va Rog’un GESidan 30 km. oraliqda 3 marta 8 balli zilzila-1930 va 1943-yillarda Fayzobodda hamda Kofdonda ro’y bergan. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatmoqdaki, Rog’un gidrouzelining ilgari barpo etilganinshootlar qurilishi chog’ida qurilish normalari qo’pol ravishda buzilgan. O’sha davrda qurilgan mashina zalining qarama-qarshi devorlari bir-biriga qarab 90 santimetrdan ziyod siljiganining o’ziyoq bunga aniq dalil bo’la oladi. 39
Rog’un GESi ishga tushiriladigan bo’lsa, to’g’on ostida qoladigan yuz metr qalinlikdagi tuz qatlami ushbu ulkan texnogen halokatlar havfini yanada kuchaytiradi. Ushbu tuz qatlamining suv ta’sirida doimiy yuvilib turishi, hattoki sezilar-sezilmas seysmik siljishlar ham 300 metrlik o’yma to’g’onning o’pirilishiga olib kelishi mumkin. Bunday holat ro’y beradigan bo’lsa, yer sathidan 100 metr baland bo’lgan to’lqin pastga soniyasiga 130 metr yoki soatiga 468 kilometr tezlikda yopiriladi. Oqibatda quyida joylashgan Nurbek GESi to’g’onini butunlay o’pirib, bu to’lqin yanada balandlashadi va Vaxsh hududidagi boshqa barcha GES va gidrouzellarni vayron qiladi. Tojikiston, O’zbekiston va Turkmanistonning o’nlab shahar va aholi punktlari suv ostida qoladi, butun O’rta Osiyo mintaqasida misli ko’rilmagan texnogen va ekologik halokat yuzaga keladi. O’zA xabariga ko’ra, yaqinda xalqaro suv resurslari va ekologiya muhandisligi akademik jurnalida AQShning Nyu-Meksiko va Shimoliy Dakota universitetlari tadqiqotchilari tomonidan tayyorlangan “Rog’un gidroelektrostansiyasi to’g’onining O’zbekiston qishloq xo’jaligiga ta’siri” deb nomlangan maqola chop etildi. Maqolada aytilishicha, “Rog’un” gidroelektrostansiyasining qurilishi tufayli yuzga keladigan suv muammosi O’zbekiston qishloq xo’jaligiga har yili 600 million AQSh dollari miqdorida zarar keltirishi, yalpi ichki mahsulotning ikki foizga kamayishi hamda 300 ming kishining ishsiz qolishiga sababchi bo’lshi mumkin. Rog’un to’g’onining qurilishi O’zbekiston iqtisodiyotiga keltiradigan zararni amerikalik tadqiqotchilar shunday xulosa bilan yakunlashgan. Ularning ma’lumotiga ko’ra, Rog’un suv omborini to’ldirish uchun 12,4 yil kerak bo’ladi. Bu davr nihoyatda katta murakkabliklarni keltirib chiqarishi muqarrar. Chunki Amudaryo oqimining bir qismi to’siladi va suvi mazkur suv omboriga yo’naltiriladi. Olimlarning fikricha, Rog’un GESining asosiy salbiy ta’siri yoz mavsumida – u suvga to’ldirilib, qishda suvi chiqarib yuborilganida ayniqsa kuchayadi. Rog’un GESi elektr energiyani to’liq ishlab chiqaish tartibida ishlagan ishlagan paytda, ayniqsa Amudaryoning suv sathi 18 foiz suv sathi kamayadi, qish davrida esa aksincha, 54 foiz ko’payadi. Bu esa O’zbekistonda may –sentabr 40
oylarida (sug’orish mavsumida), ya’ni muhim vegitatsiya mavsumida keskin suv taqchilligini yuzga kelishi, sentabr-may oylarida esa suv ko’payishi mumkin. “Bu holat O’zbekiston iqtisodiyotiga katta zara keltiradi, ya’ni 506 ming gektar yerni (sug’oriladiganmaydonning qariyib 11 foizini) qishloq xo’jaligi oborotidan chiqarib tashlashga olib keladi. Bu kamida 336 ming kishi ishsiz qoladi, demakdir. Natijada O’zbekiston yalpi ichki mahsuloti 2,2 foizga qisqaradi, davlat daromadlari 6,9 foizga kamayadi va eng yomoni, iqtisodiy o’sish ham pasayadi,” deyiladi maqolada. Rog’un GES Vaxsh daryosida qurilayotgan gidroelektrostansiya bo’lib, Vaxsh kaskadining yuqori pog’onasi hisoblanadi. Loyihaga ko’ra, ushbu inshoot to’g’onli GES tipidagi baland (335 m.) tosh-tashlamali to’g’on hisoblanadi. Qurilish ishlari yakunlangach esa Rog’un dunyodagi eng baland to’g’onli GES bo’ladi. Uning qurilmalari tarkibiga mahalliy materiallardan bunyod etilgan balandligi 335 metrli tosh-tashlamali to’g’on, qurilish va ekspluatatsiya tunellari, mashina zali (uzunligi 220 m., eni 22 m., eng baland joyi 78 m.) va transformatorlar binosidan (200x200x40 m.) iborat yer osti GES binosi kiradi. GES loyiha quvvati – 3600 mVt, o’rtacha ishlab chiqarish -13,1 mlrd. kVt/s ni taskil etadi. GES binosida oltita quvvati 600 mVtdan iborat radial-o’qli gidroagregatlar o’rnatish ko’zda tutilgan. Muhandislarnig mo’ljaliga ko’ra, GES to’g’oni to’liq hajmi 13,3 km2 va foydali hajmi 10,3 km2 bo’lgan yirik Rog’un suv omborini tashkil qilishi kerak. Suv omboridan ham energetic, ham irrigatsion maqsadda foydalanish rejalashtirilgan. GES qurilishi bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi, birinchi o’rtacha yillik ishlab chiqarish 5 mlrd. kVt/s bo’lgan holda 400 mVtni tashkil etishi kerak. Tabiatning noyob ne'mati suv muammosi hozirgi kunda mintaqaviy doiradan chiqib umumbashariy masalaga aylanib ulgurdi. Agar e'tibor berib qaraladigan bo’lsa, dunyoning barqaror rivojlanishi aynan shu masalaga bog’liq bo’lib qolmoqda. Ayniqsa, transchegaraviy suv resurslaridan foydalanishda xalqaro huquq normalarining buzilishi kuzatilmoqda. Ma'lumki, suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlik xalqaro huquqiy me'yorlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Shuningdek, suv 41
munosabatlari milliy (har bir davlatning ichki) hamda xalqaro qonunchilik asosida tartibga solinadi.Transchegeraviy suv resurslaridan foydalanishni tartibga soluvchi asosiy xalqaro huquqiy hujjatlardan biri bo’lgan “Transchegaraviy ochiq suv oqimlari va xalqaro ko’llarni muhofaza qilish hamda foydalanish bo’yicha Konvensiya” (1992 yil 17 mart, Xelsinki) ga O’zbekiston Respublikasi 2007-yil 9- avgustda qo’shilgan. Mazkur xalqaro hujjat talablaridan kelib chiqqan holda O’zbekiston Respublikasi 1993-yil 6-mayda qabul qilingan “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi qonuniga 2009-yil 25-dekabrda tegishli o’zgartishlar kiritdi. Jumladan, mazkur qonunning 2-moddasida transchegaraviy suv ob'ektlari (ikki va undan ortiq davlatlar chegaralarini kesib o’tadigan yoki shunday chegaralarda joylashgan suv obyektlari) hamda transchegaraviy suvlar (ikki va undan ortiq davlatlar chegaralarini kesib o’tadigan yoki shunday chegaralarda joylashgan har qanday yerusti yoki yerosti suvlari)ga ta'rif berilgan beґilib, 4- moddada Transchegaraviy suv ob'ektlarining (Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryolari, Orol dengizi va boshqa transchegaraviy suv obyektlarining) suvlaridan foydalanish huquqi O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida belgilanishi, 91-moddada esa O’zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar o’rtasida transchegaraviy suvlardan va transchegaraviy suv ob'ektlaridan foydalanish va suvni iste'mol іilish to’g’risidagi nizolar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari bilan belgilanadigan tartibda hal qilinadi, deb belgilab qo’yilgan. Zero, hech kimning boshqalarga va kelajak avlod uchun asrab-avaylashimiz lozim bo’lgan tabiatga zarar etkazish orqali o’z ehtiyojlarini qondirishga haqqi yo’q. 1
davrda xalqaro munosabatarning yangicha tizimi tarkib topishi jarayoniga jadal qo'shilmoqdalar. Ikki muhim omil: geostrategik sharoit va tabiiy resurslar Markaziy Osiyo mintaqasining olamshumul iqtisodiy va siyosiy ahamiyatini oshirmoqda.
1 O’ktam Otaqulov., “Ekohayot” jurnali, 28-mart 2012-yil. |
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish